|
1
[व] विथुरस्य तु तथ वाक्यं निशम्य कुरुसत्तमः पुत्रशॊकाभिसंतप्तः पपात भुवि मूर्छितः 2 तं तदा पतितं भूमौ निःसंज्ञं परेक्ष्य बान्धवाः कृष्णथ्वैपायनश चैव कषत्ता च विथुरस तदा 3 संजयः सुहृथश चान्ये थवाःस्दा ये चास्य संमताः जलेन सुखशीतेन तालवृन्तैश च भारत 4 पस्पृशुश च करैर गात्रं वीजमानाश च यत्नतः अन्वासन सुचिरं कालं धृतराष्ट्रं तदागतम 5 अद थीर्घस्य कालस्य लब्धसंज्ञॊ महीपतिः विललाप चिरं कालं पुत्राधि भिर अभिप्लुतः 6 धिग अस्तु खलु मानुष्यं मानुष्ये च परिग्रहम यतॊमूलानि थुःखानि संभवन्ति मुहुर मुहुः 7 पुत्र नाशे ऽरदनाशे च जञातिसंबन्धिनाम अपि पराप्यते सुमहथ थुःखं विषाग्निप्रतिमं विभॊ 8 येन थह्यन्ति गात्राणि येन परज्ञा विनश्यति येनाभिभूतः पुरुषॊ मरणं बहु मन्यते 9 तथ इथं वयसनं पराप्तं मया भाग्यविवर्ययात तच चैवाहं करिष्यामि अथ्यैव थविजसत्तम 10 इत्य उक्त्वा तु महात्मानं पितरं बरह्मवित्तमम धृतराष्ट्रॊ ऽभवन मूढः शॊकं च परमं गतः अभूच च तूष्णीं राजासौ धयायमानॊ महीपते 11 तस्य तथ वचनं शरुत्वा कृष्णथ्वैपायनः परभुः पुत्रशॊकाभिसंतप्तं पुत्रं वचनम अब्रवीत 12 धृतराष्ट्र महाबाहॊ यत तवां वक्ष्यामि तच छृणु शरुतवान असि मेधावी धर्मार्दकुशलस तदा 13 न ते ऽसत्य अविथितं किं चिथ वेथितव्यं परंतप अनित्यतां हि मर्त्यानां विजानासि न संशयः 14 अध्रुवे जीवलॊके च सदाने वाशाश्वते सति जीविते मरणान्ते च कस्माच छॊचसि भारत 15 परत्यक्षं तव राजेन्थ्र वैरस्यास्य समुथ्भवः पुत्रं ते कारणं कृत्वा कालयॊगेन कारितः 16 अवश्यं भवितव्ये च कुरूणां वैशसे नृप कस्माच छॊचसि ताञ शूरान गतान परमिकां गतिम 17 जानता च महाबाहॊ विथुरेण महात्मना यतितं सर्वयत्नेन शमं परति जनेश्वर 18 न च थैवकृतॊ मार्गः शक्यॊ भूतेन केन चित घटतापि चिरं कालं नियन्तुम इति मे मतिः 19 थेवतानां हि यत कार्यं मया परत्यक्षतः शरुतम तत ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि कदं सदैर्यं भवेत तव 20 पुराहं तवरितॊ यातः सभाम ऐन्थ्रीं जितक्लमः अपश्यं तत्र च तथा समवेतान थिवौकसः नारथप्रमुखांश चापि सर्वान थेव ऋषींस तदा 21 तत्र चापि मया थृष्टा पृदिवी पृदिवीपते कार्यार्दम उपसंप्राप्ता थेवतानां समीपतः 22 उपगम्य तथा धात्री थेवान आह समागतान यत कार्यं मम युष्माभिर बरह्मणः सथने तथा परतिज्ञातं महाभागास तच छीघ्रं संविधीयताम 23 तस्यास तथ वचनं शरुत्वा विष्णुर लॊकनमस्कृतः उवाच परहसन वाक्यं पृदिवीं थेव संसथि 24 धृतराष्ट्रस्य पुत्राणां यस तु जयेष्ठः शतस्य वै थुर्यॊधन इति खयातः स ते कार्यं करिष्यति तं च पराप्य महीपालं कृतकृत्या भविष्यसि 25 तस्यार्दे पृदिवीपालाः कुरुक्षेत्रे समागताः अन्यॊन्यं घातयिष्यन्ति थृढैः शस्त्रैः परहारिणः 26 ततस ते भविता थेवि भारस्य युधि नाशनम गच्छ शीघ्रं सवकं सदानं लॊकान धारय शॊभने 27 स एष ते सुतॊ राजँल लॊकसंहार कारणात कलेर अंशः समुत्पन्नॊ गान्धार्या जठरे नृप 28 अमर्षी चपलश चापि करॊधनॊ थुष्प्रसाधनः थैवयॊगात समुत्पन्ना भरातरश चास्य ताथृशाः 29 शकुनिर मातुलश चैव कर्णश च परमः सखा समुत्पन्ना विनाशार्दं पृदिव्यां सहिता नृपाः एतम अर्दं महाबाहॊ नारथॊ वेथ तत्त्वतः 30 आत्मापराधात पुत्रास ते विनष्टाः पृदिवीपते मा ताञ शॊचस्व राजेन्थ्र न हि शॊके ऽसति कारणम 31 न हि ते पाण्डवाः सवल्पम अपराध्यन्ति भारत पुत्रास तव थुरात्मानॊयैर इयं घातिता मही 32 नारथेन च भथ्रं ते पूर्वम एव न संशयः युधिष्ठिरस्य समितौ राजसूये निवेथितम 33 पाण्डवाः कौरवाश चैव समासाथ्य परस्परम न भविष्यन्ति कौन्तेय यत ते कृत्यं तथ आचर 34 नारथस्य वचः शरुत्वा तथाशॊचन्त पाण्डवाः एतत ते सर्वम आख्यातं थेव गुह्यं सनातनम 35 कदं ते शॊकनाशः सयात पराणेषु च थया परभॊ सनेहश च पाण्डुपुत्रेषु जञात्वा थैवकृतं विधिम 36 एष चार्दॊ महाबाहॊ पूर्वम एव मया शरुतः कदितॊ धर्मराजस्य राजसूये करतूत्तमे 37 यतितं धर्मपुत्रेण मया गुह्ये निवेथिते अविग्रहे कौरवाणां थैवं तु बलवत्तरम 38 अनतिक्रमणीयॊ हि विधी राजन कदं चन कृतान्तस्य हि भूतेन सदावरेण तरसेन च 39 भवान कर्म परॊ यत्र बुथ्धिश्रेष्ठश च भारत मुह्यते पराणिनां जञात्वा गतिं चागतिम एव च 40 तवां तु शॊकेन संतप्तं मुह्यमानं मुहुर मुहुः जञात्वा युधिष्ठिरॊ राजा पराणान अपि परित्यजेत 41 कृपालुर नित्यशॊ वीरस तिर्यग्यॊनिगतेष्व अपि स कद तवयि राजेन्थ्र कृपां वै न करिष्यति 42 मम चैव नियॊगेन विधेश चाप्य अनिवर्तनात पाण्डवानां च कारुण्यात पराणान धारय भारत 43 एवं ते वर्तमानस्य लॊके कीर्तिर भविष्यति धर्मश च सुमहांस तात तप्तं सयाच च तपश चिरात 44 पुत्रशॊकसमुत्पन्नं हुताशं जवलितं यदा परज्ञाम्भसा महाराज निर्वापय सथा सथा 45 एतच छरुत्वा तु वचनं वयासस्यामित तेजसः मुहूर्तं समनुध्याय धृतराष्ट्रॊ ऽभयभाषत 46 महता शॊकजालेन परणुन्नॊ ऽसमि थविजॊत्तम नात्मानम अवबुध्यामि मुह्यमानॊ मुहुर मुहुः 47 इथं तु वचनं शरुत्वा तव थैवनियॊगजम धारयिष्याम्य अहं पराणान यतिष्ये च न शॊचितुम 48 एतच छरुत्वा तु वचनं वयासः सत्यवती सुतः धृतराष्ट्रस्य राजेन्थ्र तत्रैवान्तरधीयत |
1
[v] vidurasya tu tad vākyaṃ niśamya kurusattamaḥ putraśokābhisaṃtaptaḥ papāta bhuvi mūrchitaḥ 2 taṃ tathā patitaṃ bhūmau niḥsaṃjñaṃ prekṣya bāndhavāḥ kṛṣṇadvaipāyanaś caiva kṣattā ca viduras tathā 3 saṃjayaḥ suhṛdaś cānye dvāḥsthā ye cāsya saṃmatāḥ jalena sukhaśītena tālavṛntaiś ca bhārata 4 paspṛśuś ca karair gātraṃ vījamānāś ca yatnataḥ anvāsan suciraṃ kālaṃ dhṛtarāṣṭraṃ tathāgatam 5 atha dīrghasya kālasya labdhasaṃjño mahīpatiḥ vilalāpa ciraṃ kālaṃ putrādhi bhir abhiplutaḥ 6 dhig astu khalu mānuṣyaṃ mānuṣye ca parigraham yatomūlāni duḥkhāni saṃbhavanti muhur muhuḥ 7 putra nāśe 'rthanāśe ca jñātisaṃbandhinām api prāpyate sumahad duḥkhaṃ viṣāgnipratimaṃ vibho 8 yena dahyanti gātrāṇi yena prajñā vinaśyati yenābhibhūtaḥ puruṣo maraṇaṃ bahu manyate 9 tad idaṃ vyasanaṃ prāptaṃ mayā bhāgyavivaryayāt tac caivāhaṃ kariṣyāmi adyaiva dvijasattama 10 ity uktvā tu mahātmānaṃ pitaraṃ brahmavittamam dhṛtarāṣṭro 'bhavan mūḍhaḥ śokaṃ ca paramaṃ gataḥ abhūc ca tūṣṇīṃ rājāsau dhyāyamāno mahīpate 11 tasya tad vacanaṃ śrutvā kṛṣṇadvaipāyanaḥ prabhuḥ putraśokābhisaṃtaptaṃ putraṃ vacanam abravīt 12 dhṛtarāṣṭra mahābāho yat tvāṃ vakṣyāmi tac chṛṇu śrutavān asi medhāvī dharmārthakuśalas tathā 13 na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid veditavyaṃ paraṃtapa anityatāṃ hi martyānāṃ vijānāsi na saṃśayaḥ 14 adhruve jīvaloke ca sthāne vāśāśvate sati jīvite maraṇānte ca kasmāc chocasi bhārata 15 pratyakṣaṃ tava rājendra vairasyāsya samudbhavaḥ putraṃ te kāraṇaṃ kṛtvā kālayogena kāritaḥ 16 avaśyaṃ bhavitavye ca kurūṇāṃ vaiśase nṛpa kasmāc chocasi tāñ śūrān gatān paramikāṃ gatim 17 jānatā ca mahābāho vidureṇa mahātmanā yatitaṃ sarvayatnena śamaṃ prati janeśvara 18 na ca daivakṛto mārgaḥ śakyo bhūtena kena cit ghaṭatāpi ciraṃ kālaṃ niyantum iti me matiḥ 19 devatānāṃ hi yat kāryaṃ mayā pratyakṣataḥ śrutam tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi kathaṃ sthairyaṃ bhavet tava 20 purāhaṃ tvarito yātaḥ sabhām aindrīṃ jitaklamaḥ apaśyaṃ tatra ca tadā samavetān divaukasaḥ nāradapramukhāṃś cāpi sarvān deva ṛṣīṃs tathā 21 tatra cāpi mayā dṛṣṭā pṛthivī pṛthivīpate kāryārtham upasaṃprāptā devatānāṃ samīpataḥ 22 upagamya tadā dhātrī devān āha samāgatān yat kāryaṃ mama yuṣmābhir brahmaṇaḥ sadane tadā pratijñātaṃ mahābhāgās tac chīghraṃ saṃvidhīyatām 23 tasyās tad vacanaṃ śrutvā viṣṇur lokanamaskṛtaḥ uvāca prahasan vākyaṃ pṛthivīṃ deva saṃsadi 24 dhṛtarāṣṭrasya putrāṇāṃ yas tu jyeṣṭhaḥ śatasya vai duryodhana iti khyātaḥ sa te kāryaṃ kariṣyati taṃ ca prāpya mahīpālaṃ kṛtakṛtyā bhaviṣyasi 25 tasyārthe pṛthivīpālāḥ kurukṣetre samāgatāḥ anyonyaṃ ghātayiṣyanti dṛḍhaiḥ śastraiḥ prahāriṇaḥ 26 tatas te bhavitā devi bhārasya yudhi nāśanam gaccha śīghraṃ svakaṃ sthānaṃ lokān dhāraya śobhane 27 sa eṣa te suto rājaṁl lokasaṃhāra kāraṇāt kaler aṃśaḥ samutpanno gāndhāryā jaṭhare nṛpa 28 amarṣī capalaś cāpi krodhano duṣprasādhanaḥ daivayogāt samutpannā bhrātaraś cāsya tādṛśāḥ 29 śakunir mātulaś caiva karṇaś ca paramaḥ sakhā samutpannā vināśārthaṃ pṛthivyāṃ sahitā nṛpāḥ etam arthaṃ mahābāho nārado veda tattvataḥ 30 ātmāparādhāt putrās te vinaṣṭāḥ pṛthivīpate mā tāñ śocasva rājendra na hi śoke 'sti kāraṇam 31 na hi te pāṇḍavāḥ svalpam aparādhyanti bhārata putrās tava durātmānoyair iyaṃ ghātitā mahī 32 nāradena ca bhadraṃ te pūrvam eva na saṃśayaḥ yudhiṣṭhirasya samitau rājasūye niveditam 33 pāṇḍavāḥ kauravāś caiva samāsādya parasparam na bhaviṣyanti kaunteya yat te kṛtyaṃ tad ācara 34 nāradasya vacaḥ śrutvā tadāśocanta pāṇḍavāḥ etat te sarvam ākhyātaṃ deva guhyaṃ sanātanam 35 kathaṃ te śokanāśaḥ syāt prāṇeṣu ca dayā prabho snehaś ca pāṇḍuputreṣu jñātvā daivakṛtaṃ vidhim 36 eṣa cārtho mahābāho pūrvam eva mayā śrutaḥ kathito dharmarājasya rājasūye kratūttame 37 yatitaṃ dharmaputreṇa mayā guhye nivedite avigrahe kauravāṇāṃ daivaṃ tu balavattaram 38 anatikramaṇīyo hi vidhī rājan kathaṃ cana kṛtāntasya hi bhūtena sthāvareṇa trasena ca 39 bhavān karma paro yatra buddhiśreṣṭhaś ca bhārata muhyate prāṇināṃ jñātvā gatiṃ cāgatim eva ca 40 tvāṃ tu śokena saṃtaptaṃ muhyamānaṃ muhur muhuḥ jñātvā yudhiṣṭhiro rājā prāṇān api parityajet 41 kṛpālur nityaśo vīras tiryagyonigateṣv api sa katha tvayi rājendra kṛpāṃ vai na kariṣyati 42 mama caiva niyogena vidheś cāpy anivartanāt pāṇḍavānāṃ ca kāruṇyāt prāṇān dhāraya bhārata 43 evaṃ te vartamānasya loke kīrtir bhaviṣyati dharmaś ca sumahāṃs tāta taptaṃ syāc ca tapaś cirāt 44 putraśokasamutpannaṃ hutāśaṃ jvalitaṃ yathā prajñāmbhasā mahārāja nirvāpaya sadā sadā 45 etac chrutvā tu vacanaṃ vyāsasyāmita tejasaḥ muhūrtaṃ samanudhyāya dhṛtarāṣṭro 'bhyabhāṣata 46 mahatā śokajālena praṇunno 'smi dvijottama nātmānam avabudhyāmi muhyamāno muhur muhuḥ 47 idaṃ tu vacanaṃ śrutvā tava daivaniyogajam dhārayiṣyāmy ahaṃ prāṇān yatiṣye ca na śocitum 48 etac chrutvā tu vacanaṃ vyāsaḥ satyavatī sutaḥ dhṛtarāṣṭrasya rājendra tatraivāntaradhīyata |