|
1
[व] एवम उक्त्वा तु गान्धारी कुरूणाम आविकर्तनम अपश्यत तत्र तिष्ठन्ती सर्वं थिव्येन चक्षुषा 2 पतिव्रता महाभागा समानव्रतचारिणी उग्रेण तपसा युक्ता सततं सत्यवाथिनी 3 वरथानेन कृष्णस्य महर्षेः पुण्यकर्मणः थिव्यज्ञानबलॊपेता विविधं पर्यथेवयत 4 थथर्श सा बुथ्धिमती थूराथ अपि यदान्तिके रणाजिरं नृवीराणाम अथ्भुतं लॊमहर्षणम 5 अस्दि केशपरिस्तीर्णं शॊणितौघपरिप्लुतम शरीरैर बहुसाहस्रैर विनिकीर्णं समन्ततः 6 गजाश्वरदयॊधानाम आवृतं रुधिराविलैः शरीरैर बहुसाहस्रैर विनिकीर्णं समन्ततः 7 गजाश्वनरवीराणां निःसत्त्वैर अभिसंवृतम सृगालबड काकॊल कङ्ककाकनिषेवितम 8 रक्षसां पुरुषाथानां मॊथनं कुरराकुलम अशिवाभिः शिवाभिश च नाथितं गृध्रसेवितम 9 ततॊ वयासाभ्यनुज्ञातॊ धृतराष्ट्रॊ महीपतिः पाण्डुपुत्राश च ते सर्वे युधिष्ठिरपुरॊगमाः 10 वासुथेवं पुरस्कृत्य हतबन्धुं च पार्दिवम कुरु सत्रियः समासाथ्य जग्मुर आयॊधनं परति 11 समासाथ्य कुरुक्षेत्रं ताः सत्रियॊ निहतेश्वराः अपश्यन्त हतांस तत्र पुत्रान भरातॄन पितॄन पतीन 12 करव्याथैर भक्ष्यमाणान वै गॊमायुबड वायसैः भूतैः पिशाचै रक्षॊभिर विविधैश च निशाचरैः 13 रुथ्राक्रीड निभं थृष्ट्वा तथा विशसनं सत्रियः महार्हेभ्यॊ ऽद यानेभ्यॊ विक्रॊशन्त्यॊ निपेतिरे 14 अथृष्टपूर्वं पश्यन्त्यॊ थुःखार्ता भरत सत्रियः शरीरेष्व अस्खलन्न अन्या नयपतंश चापरा भुवि 15 शरान्तानां चाप्य अनादानां नासीत का चन चेतना पाञ्चाल कुर यॊषाणां कृपणं तथ अभून महत 16 थुःखॊपहत चित्ताभिः समन्ताथ अनुनाथितम थृष्ट्वायॊधनम अत्युग्रं धर्मज्ञा सुबलात्मजा 17 ततः सा पुण्डरीकाक्षम आमन्त्र्य पुरुषॊत्तमम कुरूणां वैशसं थृष्ट्वा थुःखाथ वचनम अब्रवीत 18 पश्यैताः पुण्डरीकाक्ष सनुषा मे निहतेश्वराः परकीर्णकेशाः करॊशन्तीः कुररीर इव माधव 19 अमूस तव अभिसमागम्य समरन्त्यॊ भरतर्षभान पृदग एवाभ्यधावन्त पुत्रान भरातॄन पितॄन पतीन 20 वीरसूभिर महाबाहॊ हतपुत्राभिर आवृतम कव चिच च वीर पत्नीभिर हतवीराभिर आकुलम 21 शॊभितं पुरुषव्याघ्रैर भीष्म कर्णाभिमन्युभिः थरॊण थरुपथ शल्यैश च जवलथ्भिर इव पावकैः 22 काञ्चनैः कवचैर निष्कैर मणिभिश च महात्मनाम अङ्गथैर हस्तकेयूरैः सरग्भिश च समलंकृतम 23 वीरबाहुविसृष्टाभिः शक्तिभिः परिघैर अपि खड्गैश च विमलैस तीक्ष्णैः स शरैश च शरासनैः 24 करव्याथसंघैर मुथितैस तिष्ठथ्भिः सहितैः कव चित कव चिथ आक्रीडमानैश च शयानैर अपरैः कव चित 25 एतथ एवंविधं वीर संपश्यायॊधनं विभॊ पश्यमाना च थह्यामि शॊकेनाहं जनार्थन 26 पाञ्चालानां कुरूणां च विनाशं मधुसूथन पञ्चानाम इव भूतानां नाहं वधम अचिन्तयम 27 तान सुपर्णाश च गृध्राश च निष्कर्षन्त्य असृग उक्षितान निगृह्य कवचेषूग्रा भक्षयन्ति सहस्रशः 28 जयथ्रदस्य कर्णस्य तदैव थरॊण भीष्मयॊः अभिमन्यॊर विनाशं च कश चिन्तयितुम अर्हति 29 अवध्यकल्पान निहतान थृष्ट्वाहं मधुसूथन गृध्रकङ्कबड शयेनश्वसृगालाथनी कृतान 30 अमर्षवशम आपन्नान थुर्यॊधन वशे सदितान पश्येमान पुरुषव्याघ्रान संशान्तान पावकान इव 31 शयनान्यूचिताः सर्वे मृथूनि विमलानि च विपन्नास ते ऽथय वसुधां विवृताम अधिशेरते 32 बन्थिभिः सततं काले सतुवथ्भिर अभिनन्थिताः शिवानाम अशिवा घॊराः शृण्वन्ति विविधा गिरः 33 ये पुरा शेरते वीराः शयनेषु यशस्विनः चन्थनागुरुथिग्धाङ्गास ते ऽथय पांसुषु शेरते 34 तेषाम आभरणान्य एते गृध्रगॊमायुवायसाः आक्षिपन्त्य अशिवा घॊरा विनथन्तः पुनः पुनः 35 चापानि विशिखान पीतान निस्त्रिंशान विमला गथा युथ्धाभिमानिनः परीता जीवन्त इव बिभ्रति 36 सुरूप वर्णा बहवः करव्याथैर अवघट्टिताः ऋषभप्रतिरूपाक्षाः शेरते हरितस्रजः 37 अपरे पुनर आलिङ्ग्य गथाः परिघबाहवः शेरते ऽभिमुखाः शूरा थयिता इव यॊषितः 38 बिभ्रतः कवचान्य अन्ये विमलान्य आयुधानि च न धर्षयन्ति करव्याथा जीवन्तीति जनार्थन 39 करव्याथैः कृष्यमाणानाम अपरेषां महात्मनाम शातकौम्भ्यः सरजश चित्रा विप्रकीर्णाः समन्ततः 40 एते गॊमायवॊ भीमा निहतानां यशस्विनाम कण्ठान्तर गतान हारान आक्षिपन्ति सहस्रशः 41 सर्वेष्व अपररात्रेषु यान अनन्थन्त बन्थिनः सतुतिभिश च परार्ध्याभिर उपचारैश च शिक्षिताः 42 तान इमाः परिथेवन्ति थुःखार्ताः परमाङ्गनाः कृपणं वृष्णिशार्थूल थुःखशॊकार्थिता भृशम 43 रक्तॊत्पलवनानीव विभान्ति रुचिराणि वै मुखानि परमस्त्रीणां परिशुष्काणि केशव 44 रुथितॊपरता हय एता धयायन्त्यः संपरिप्लुताः कुरु सत्रियॊ ऽभिगच्छन्ति तेन तेनैव थुःखिताः 45 एतान्य आथित्यवर्णानि तपनीयनिभानि च रॊषरॊथन ताम्राणि वक्त्राणि कुरु यॊषिताम 46 आ साम परिपूर्णार्दं निशम्य परिथेवितम इतरेतर संक्रन्थान न विजानन्ति यॊषितः 47 एता थीर्घम इवॊच्छ्वस्य विक्रुश्य च विलप्य च विस्पन्थमाना थुःखेन वीरा जहति जीवितम 48 बह्व्यॊ थृष्ट्वा शरीराणि करॊशन्ति विलपन्ति च पाणिभिश चापरा घनन्ति शिरांसि मृथु पाणयः 49 शिरॊभिः पतितैर हस्तैः सर्वाङ्गैर यूदशः कृतैः इतरेतर संपृक्तैर आकीर्णा भाति मेथिनी 50 विशिरस्कान अदॊ कायान थृष्ट्वा घॊराभिनन्थिनः मुह्यन्त्य अनुचिता नार्यॊ विथेहानि शिरांसि च 51 शिरः कायेन संधाय परेक्षमाणा विचेतसः अपश्यन्त्यॊ परं तत्र नेथम अस्येति थुःखिताः 52 बाहूरुचरणान अन्यान विशिखॊन्मदितान पृदक संथधत्यॊ ऽसुखाविष्टा मूर्छन्त्य एताः पुनः पुनः 53 उत्कृत्त शिरसश चान्यान विजग्धान मृगपक्षिभिः थृष्ट्वा काश चिन न जानन्ति भर्तॄन भरत यॊषितः 54 पाणिभिश चापरा घनन्ति शिरांसि मधुसूथन परेक्ष्य भरातॄन पितॄन पुत्रान पतींश च निहतान परैः 55 बाहुभिश च स खड्गैश च शिरॊभिश च सकुण्डलैः अगम्यकल्पा पृदिवी मांसशॊणितकर्थमा 56 न थुःखेषूचिताः पूर्वं थुःखं गाहन्त्य अनिन्थिताः भरातृभिः पितृभिः पुत्रैर उपकीर्णां वसुंधराम 57 यूदानीव किशॊरीणां सुकेशीनां जनार्थन सनुषाणां धृतराष्ट्रस्य पश्य वृन्थान्य अनेकशः 58 अतॊ थुःखतरं कुं नु केशव परतिभाति मे यथ इमाः कुर्वते सर्वा रूपम उच्चावचं सत्रियः 59 नूनम आचरितं पापं मया पूर्वेषु जन्मसु या पश्यामि हतान पुत्रान पौत्रान भरातॄंश च केशव एवम आर्ता विलपती थथर्श निहतं सुतम |
1
[v] evam uktvā tu gāndhārī kurūṇām āvikartanam apaśyat tatra tiṣṭhantī sarvaṃ divyena cakṣuṣā 2 pativratā mahābhāgā samānavratacāriṇī ugreṇa tapasā yuktā satataṃ satyavādinī 3 varadānena kṛṣṇasya maharṣeḥ puṇyakarmaṇaḥ divyajñānabalopetā vividhaṃ paryadevayat 4 dadarśa sā buddhimatī dūrād api yathāntike raṇājiraṃ nṛvīrāṇām adbhutaṃ lomaharṣaṇam 5 asthi keśaparistīrṇaṃ śoṇitaughapariplutam śarīrair bahusāhasrair vinikīrṇaṃ samantataḥ 6 gajāśvarathayodhānām āvṛtaṃ rudhirāvilaiḥ śarīrair bahusāhasrair vinikīrṇaṃ samantataḥ 7 gajāśvanaravīrāṇāṃ niḥsattvair abhisaṃvṛtam sṛgālabaḍa kākola kaṅkakākaniṣevitam 8 rakṣasāṃ puruṣādānāṃ modanaṃ kurarākulam aśivābhiḥ śivābhiś ca nāditaṃ gṛdhrasevitam 9 tato vyāsābhyanujñāto dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ pāṇḍuputrāś ca te sarve yudhiṣṭhirapurogamāḥ 10 vāsudevaṃ puraskṛtya hatabandhuṃ ca pārthivam kuru striyaḥ samāsādya jagmur āyodhanaṃ prati 11 samāsādya kurukṣetraṃ tāḥ striyo nihateśvarāḥ apaśyanta hatāṃs tatra putrān bhrātṝn pitṝn patīn 12 kravyādair bhakṣyamāṇān vai gomāyubaḍa vāyasaiḥ bhūtaiḥ piśācai rakṣobhir vividhaiś ca niśācaraiḥ 13 rudrākrīḍa nibhaṃ dṛṣṭvā tadā viśasanaṃ striyaḥ mahārhebhyo 'tha yānebhyo vikrośantyo nipetire 14 adṛṣṭapūrvaṃ paśyantyo duḥkhārtā bharata striyaḥ śarīreṣv askhalann anyā nyapataṃś cāparā bhuvi 15 śrāntānāṃ cāpy anāthānāṃ nāsīt kā cana cetanā pāñcāla kura yoṣāṇāṃ kṛpaṇaṃ tad abhūn mahat 16 duḥkhopahata cittābhiḥ samantād anunāditam dṛṣṭvāyodhanam atyugraṃ dharmajñā subalātmajā 17 tataḥ sā puṇḍarīkākṣam āmantrya puruṣottamam kurūṇāṃ vaiśasaṃ dṛṣṭvā duḥkhād vacanam abravīt 18 paśyaitāḥ puṇḍarīkākṣa snuṣā me nihateśvarāḥ prakīrṇakeśāḥ krośantīḥ kurarīr iva mādhava 19 amūs tv abhisamāgamya smarantyo bharatarṣabhān pṛthag evābhyadhāvanta putrān bhrātṝn pitṝn patīn 20 vīrasūbhir mahābāho hataputrābhir āvṛtam kva cic ca vīra patnībhir hatavīrābhir ākulam 21 śobhitaṃ puruṣavyāghrair bhīṣma karṇābhimanyubhiḥ droṇa drupada śalyaiś ca jvaladbhir iva pāvakaiḥ 22 kāñcanaiḥ kavacair niṣkair maṇibhiś ca mahātmanām aṅgadair hastakeyūraiḥ sragbhiś ca samalaṃkṛtam 23 vīrabāhuvisṛṣṭābhiḥ śaktibhiḥ parighair api khaḍgaiś ca vimalais tīkṣṇaiḥ sa śaraiś ca śarāsanaiḥ 24 kravyādasaṃghair muditais tiṣṭhadbhiḥ sahitaiḥ kva cit kva cid ākrīḍamānaiś ca śayānair aparaiḥ kva cit 25 etad evaṃvidhaṃ vīra saṃpaśyāyodhanaṃ vibho paśyamānā ca dahyāmi śokenāhaṃ janārdana 26 pāñcālānāṃ kurūṇāṃ ca vināśaṃ madhusūdana pañcānām iva bhūtānāṃ nāhaṃ vadham acintayam 27 tān suparṇāś ca gṛdhrāś ca niṣkarṣanty asṛg ukṣitān nigṛhya kavaceṣūgrā bhakṣayanti sahasraśaḥ 28 jayadrathasya karṇasya tathaiva droṇa bhīṣmayoḥ abhimanyor vināśaṃ ca kaś cintayitum arhati 29 avadhyakalpān nihatān dṛṣṭvāhaṃ madhusūdana gṛdhrakaṅkabaḍa śyenaśvasṛgālādanī kṛtān 30 amarṣavaśam āpannān duryodhana vaśe sthitān paśyemān puruṣavyāghrān saṃśāntān pāvakān iva 31 śayanānyūcitāḥ sarve mṛdūni vimalāni ca vipannās te 'dya vasudhāṃ vivṛtām adhiśerate 32 bandibhiḥ satataṃ kāle stuvadbhir abhinanditāḥ śivānām aśivā ghorāḥ śṛṇvanti vividhā giraḥ 33 ye purā śerate vīrāḥ śayaneṣu yaśasvinaḥ candanāgurudigdhāṅgās te 'dya pāṃsuṣu śerate 34 teṣām ābharaṇāny ete gṛdhragomāyuvāyasāḥ ākṣipanty aśivā ghorā vinadantaḥ punaḥ punaḥ 35 cāpāni viśikhān pītān nistriṃśān vimalā gadā yuddhābhimāninaḥ prītā jīvanta iva bibhrati 36 surūpa varṇā bahavaḥ kravyādair avaghaṭṭitāḥ ṛṣabhapratirūpākṣāḥ śerate haritasrajaḥ 37 apare punar āliṅgya gadāḥ parighabāhavaḥ śerate 'bhimukhāḥ śūrā dayitā iva yoṣitaḥ 38 bibhrataḥ kavacāny anye vimalāny āyudhāni ca na dharṣayanti kravyādā jīvantīti janārdana 39 kravyādaiḥ kṛṣyamāṇānām apareṣāṃ mahātmanām śātakaumbhyaḥ srajaś citrā viprakīrṇāḥ samantataḥ 40 ete gomāyavo bhīmā nihatānāṃ yaśasvinām kaṇṭhāntara gatān hārān ākṣipanti sahasraśaḥ 41 sarveṣv apararātreṣu yān anandanta bandinaḥ stutibhiś ca parārdhyābhir upacāraiś ca śikṣitāḥ 42 tān imāḥ paridevanti duḥkhārtāḥ paramāṅganāḥ kṛpaṇaṃ vṛṣṇiśārdūla duḥkhaśokārditā bhṛśam 43 raktotpalavanānīva vibhānti rucirāṇi vai mukhāni paramastrīṇāṃ pariśuṣkāṇi keśava 44 ruditoparatā hy etā dhyāyantyaḥ saṃpariplutāḥ kuru striyo 'bhigacchanti tena tenaiva duḥkhitāḥ 45 etāny ādityavarṇāni tapanīyanibhāni ca roṣarodana tāmrāṇi vaktrāṇi kuru yoṣitām 46 ā sāma paripūrṇārthaṃ niśamya paridevitam itaretara saṃkrandān na vijānanti yoṣitaḥ 47 etā dīrgham ivocchvasya vikruśya ca vilapya ca vispandamānā duḥkhena vīrā jahati jīvitam 48 bahvyo dṛṣṭvā śarīrāṇi krośanti vilapanti ca pāṇibhiś cāparā ghnanti śirāṃsi mṛdu pāṇayaḥ 49 śirobhiḥ patitair hastaiḥ sarvāṅgair yūthaśaḥ kṛtaiḥ itaretara saṃpṛktair ākīrṇā bhāti medinī 50 viśiraskān atho kāyān dṛṣṭvā ghorābhinandinaḥ muhyanty anucitā nāryo videhāni śirāṃsi ca 51 śiraḥ kāyena saṃdhāya prekṣamāṇā vicetasaḥ apaśyantyo paraṃ tatra nedam asyeti duḥkhitāḥ 52 bāhūrucaraṇān anyān viśikhonmathitān pṛthak saṃdadhatyo 'sukhāviṣṭā mūrchanty etāḥ punaḥ punaḥ 53 utkṛtta śirasaś cānyān vijagdhān mṛgapakṣibhiḥ dṛṣṭvā kāś cin na jānanti bhartṝn bharata yoṣitaḥ 54 pāṇibhiś cāparā ghnanti śirāṃsi madhusūdana prekṣya bhrātṝn pitṝn putrān patīṃś ca nihatān paraiḥ 55 bāhubhiś ca sa khaḍgaiś ca śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ agamyakalpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā 56 na duḥkheṣūcitāḥ pūrvaṃ duḥkhaṃ gāhanty aninditāḥ bhrātṛbhiḥ pitṛbhiḥ putrair upakīrṇāṃ vasuṃdharām 57 yūthānīva kiśorīṇāṃ sukeśīnāṃ janārdana snuṣāṇāṃ dhṛtarāṣṭrasya paśya vṛndāny anekaśaḥ 58 ato duḥkhataraṃ kuṃ nu keśava pratibhāti me yad imāḥ kurvate sarvā rūpam uccāvacaṃ striyaḥ 59 nūnam ācaritaṃ pāpaṃ mayā pūrveṣu janmasu yā paśyāmi hatān putrān pautrān bhrātṝṃś ca keśava evam ārtā vilapatī dadarśa nihataṃ sutam |