|
1
[वैषम्पायन] अदार्जुन उवाचेथम अधिक्षिप्त इवाक्षमी अभिनीततरं वाक्यं थृढवाथपराक्रमः 2 थर्शयन्न ऐन्थ्रिर आत्मानम उग्रम उग्रपराक्रमः समयमानॊ महातेजाः सृक्किणी संलिहन मुहुः 3 अहॊ थुःखम अहॊ कृच्छ्रम अहॊ वैक्लव्यम उत्तमम यत्कृत्वामानुषं कर्म तयजेदाः शरियम उत्तमाम 4 शत्रून हत्वा महीं लब्ध्वा सवधर्मेणॊपपाथिताम हतामित्रः कदं सर्वं तयजेदा बुथ्धिलाघवात 5 कलीबस्य हि कुतॊ राज्यं थीर्घसूत्रस्य वा पुनः किमर्दं च महीपालान अवधीः करॊधमूर्छितः 6 यॊ हय आजिजीविषेथ भैक्ष्यं कर्मणा नैव केन चित समारम्भान बुभूषेत हतस्वस्तिर अकिंचनः सर्वलॊकेषु विख्यातॊ न पुत्रपशुसंहितः 7 कापालीं नृप पापिष्ठां वृत्तिम आस्दाय जीवतः संत्यज्य राज्यम ऋथ्धं ते लॊकॊ ऽयं किं वथिष्यति 8 सर्वारम्भान समुत्सृज्य हतस्वस्तिर अकिंचनः कस्माथ आशंससे भैक्ष्यं चर्तुं पराकृतवत परभॊ 9 अस्मिन राजकुले जातॊ जित्वा कृत्स्नां वसुंधराम धर्मार्दाव अखिलौ हित्वा वनं मौढ्यात परतिष्ठसे 10 यथीमानि हवींषीह विमदिष्यन्त्य असाधवः भवता विप्रहीणानि पराप्तं तवाम एव किल्बिषम 11 आकिंचन्यम अनाशास्यम इति वै नहुषॊ ऽबरवीत कृत्या नृशंसा हय अधने धिग अस्त्व अधनताम इह 12 अश्वस्तनम ऋषीणां हि विथ्यते वेथ तथ भवान यं तव इमं धर्मम इत्य आहुर धनाथ एष परवर्तते 13 धर्मं संहरते तस्य धनं हरति यस्य यः हरियमाणे धने राजन वयं कस्य कषमेमहि 14 अभिशस्तवत परपश्यन्ति थरिथ्रं पार्श्वतः सदितम थारिथ्र्यं पातकं लॊके कस तच छंसितुम अर्हति 15 पतितः शॊच्यते राजन निर्धनश चापि शॊच्यते विशेषं नाधिगच्छामि पतितस्याधनस्य च 16 अर्देभ्यॊ हि विवृथ्धेभ्यः संभृतेभ्यस ततस ततः करियाः सर्वाः परवर्तन्ते पर्वतेभ्य इवाप गाः 17 अर्धाथ धर्मश च कामश च सवर्गश चैव नराधिप पराणयात्रा हि लॊकस्य विनार्दं न परसिध्यति 18 अर्देन हि विहीनस्य पुरुषस्याल्पमेधसः वयुच्छिथ्यन्ते करियाः सर्वा गरीष्मे कु सरितॊ यदा 19 यस्यार्दास तस्य मित्राणि यस्यार्दास तस्य बान्धवाः यस्यार्दाः स पुमाँल लॊके यस्यार्दाः स च पण्डितः 20 अधनेनार्दकामेन नार्दः शक्यॊ विवित्सता अर्दैर अर्दा निबध्यन्ते गजैर इव महागजाः 21 धर्मः कामश च सवर्गश च हर्षः करॊधः शरुतं थमः अर्दाथ एतानि सर्वाणि परवर्तन्ते नराधिप 22 धनात कुलं परभवति धनाथ धर्मः परवर्तते नाधनस्यास्त्य अयं लॊकॊ न परः पुरुषॊत्तम 23 नाधनॊ धर्मकृत्यानि यदावथ अनुतिष्ठति धनाथ धि धर्मः सरवति शैलाथ गिरिनथी यदा 24 यः कृशाश्वः कृश गवः कृश भृत्यः कृशातिदिः स वै राजन कृशॊ नाम न शरीरकृशः कृशः 25 अवेक्षस्व यदान्यायं पश्य थेवासुरं यदा राजन किम अन्यज जञातीनां वधाथ ऋध्यन्ति थेवताः 26 न चेथ धर्तव्यम अन्यस्य कदं तथ धर्मम आरभेत एतावान एव वेथेषु निश्चयः कविभिः कृतः 27 अध्येतव्या तरयी विथ्या भवितव्यं विपश्चिता सर्वदा धनम आहार्यं यष्टव्यं चापि यत्नतः 28 करॊहाथ थेवैर अवाप्तानि थिवि सदानानि सर्वशः इति थेवा वयवसिता वेथवाथाश च शाश्वताः 29 अधीयन्ते तपस्यन्ति यजन्ते याजयन्ति च कृत्स्नं तथ एव च शरेयॊ यथ अप्य आथथते ऽनयतः 30 न पश्यामॊ ऽनपहृतं धनं किं चित कव चिथ वयम एवम एव हि राजानॊ जयन्ति पृदिवीम इमाम 31 जित्वा ममत्वं बरुवते पुत्रा इव पितुर धने राजर्षयॊ जितस्वर्गा धर्मॊ हय एषां निगथ्यते 32 यदैव पूर्णाथ उथधेः सयन्थन्त्य आपॊ थिशॊ थश एवं राजकुलाथ वित्तं पृदिवीं परतितिष्ठति 33 आसीथ इयं थिलीपस्य नृगस्य नहुषस्य च अम्बरीषस्य मान्धातुः पृदिवी सा तवयि सदिता 34 स तवां थरव्यमयॊ यज्ञः संप्राप्तः सर्वथक्षिणः तं चेन न यजसे राजन पराप्तस तवं थेवकिल्बिषम 35 येषां राजाश्वमेधेन यजते थक्षिणावता उपेत्य तस्यावभृदं पूताः सर्वे भवन्ति ते 36 विश्वरूपॊ महाथेवः सर्वमेधे महामखे जुहाव सर्वभूतानि तदैवात्मानम आत्मना 37 शाश्वतॊ ऽयं भूतिपदॊ नास्यान्तम अनुशुश्रुम महान थाशरदः पन्दा मा राजन कापदं गमः |
1
[vaiṣampāyana] athārjuna uvācedam adhikṣipta ivākṣamī abhinītataraṃ vākyaṃ dṛḍhavādaparākramaḥ 2 darśayann aindrir ātmānam ugram ugraparākramaḥ smayamāno mahātejāḥ sṛkkiṇī saṃlihan muhuḥ 3 aho duḥkham aho kṛcchram aho vaiklavyam uttamam yatkṛtvāmānuṣaṃ karma tyajethāḥ śriyam uttamām 4 śatrūn hatvā mahīṃ labdhvā svadharmeṇopapāditām hatāmitraḥ kathaṃ sarvaṃ tyajethā buddhilāghavāt 5 klībasya hi kuto rājyaṃ dīrghasūtrasya vā punaḥ kimarthaṃ ca mahīpālān avadhīḥ krodhamūrchitaḥ 6 yo hy ājijīviṣed bhaikṣyaṃ karmaṇā naiva kena cit samārambhān bubhūṣeta hatasvastir akiṃcanaḥ sarvalokeṣu vikhyāto na putrapaśusaṃhitaḥ 7 kāpālīṃ nṛpa pāpiṣṭhāṃ vṛttim āsthāya jīvataḥ saṃtyajya rājyam ṛddhaṃ te loko 'yaṃ kiṃ vadiṣyati 8 sarvārambhān samutsṛjya hatasvastir akiṃcanaḥ kasmād āśaṃsase bhaikṣyaṃ cartuṃ prākṛtavat prabho 9 asmin rājakule jāto jitvā kṛtsnāṃ vasuṃdharām dharmārthāv akhilau hitvā vanaṃ mauḍhyāt pratiṣṭhase 10 yadīmāni havīṃṣīha vimathiṣyanty asādhavaḥ bhavatā viprahīṇāni prāptaṃ tvām eva kilbiṣam 11 ākiṃcanyam anāśāsyam iti vai nahuṣo 'bravīt kṛtyā nṛśaṃsā hy adhane dhig astv adhanatām iha 12 aśvastanam ṛṣīṇāṃ hi vidyate veda tad bhavān yaṃ tv imaṃ dharmam ity āhur dhanād eṣa pravartate 13 dharmaṃ saṃharate tasya dhanaṃ harati yasya yaḥ hriyamāṇe dhane rājan vayaṃ kasya kṣamemahi 14 abhiśastavat prapaśyanti daridraṃ pārśvataḥ sthitam dāridryaṃ pātakaṃ loke kas tac chaṃsitum arhati 15 patitaḥ śocyate rājan nirdhanaś cāpi śocyate viśeṣaṃ nādhigacchāmi patitasyādhanasya ca 16 arthebhyo hi vivṛddhebhyaḥ saṃbhṛtebhyas tatas tataḥ kriyāḥ sarvāḥ pravartante parvatebhya ivāpa gāḥ 17 ardhād dharmaś ca kāmaś ca svargaś caiva narādhipa prāṇayātrā hi lokasya vinārthaṃ na prasidhyati 18 arthena hi vihīnasya puruṣasyālpamedhasaḥ vyucchidyante kriyāḥ sarvā grīṣme ku sarito yathā 19 yasyārthās tasya mitrāṇi yasyārthās tasya bāndhavāḥ yasyārthāḥ sa pumāṁl loke yasyārthāḥ sa ca paṇḍitaḥ 20 adhanenārthakāmena nārthaḥ śakyo vivitsatā arthair arthā nibadhyante gajair iva mahāgajāḥ 21 dharmaḥ kāmaś ca svargaś ca harṣaḥ krodhaḥ śrutaṃ damaḥ arthād etāni sarvāṇi pravartante narādhipa 22 dhanāt kulaṃ prabhavati dhanād dharmaḥ pravartate nādhanasyāsty ayaṃ loko na paraḥ puruṣottama 23 nādhano dharmakṛtyāni yathāvad anutiṣṭhati dhanād dhi dharmaḥ sravati śailād girinadī yathā 24 yaḥ kṛśāśvaḥ kṛśa gavaḥ kṛśa bhṛtyaḥ kṛśātithiḥ sa vai rājan kṛśo nāma na śarīrakṛśaḥ kṛśaḥ 25 avekṣasva yathānyāyaṃ paśya devāsuraṃ yathā rājan kim anyaj jñātīnāṃ vadhād ṛdhyanti devatāḥ 26 na ced dhartavyam anyasya kathaṃ tad dharmam ārabhet etāvān eva vedeṣu niścayaḥ kavibhiḥ kṛtaḥ 27 adhyetavyā trayī vidyā bhavitavyaṃ vipaścitā sarvathā dhanam āhāryaṃ yaṣṭavyaṃ cāpi yatnataḥ 28 krohād devair avāptāni divi sthānāni sarvaśaḥ iti devā vyavasitā vedavādāś ca śāśvatāḥ 29 adhīyante tapasyanti yajante yājayanti ca kṛtsnaṃ tad eva ca śreyo yad apy ādadate 'nyataḥ 30 na paśyāmo 'napahṛtaṃ dhanaṃ kiṃ cit kva cid vayam evam eva hi rājāno jayanti pṛthivīm imām 31 jitvā mamatvaṃ bruvate putrā iva pitur dhane rājarṣayo jitasvargā dharmo hy eṣāṃ nigadyate 32 yathaiva pūrṇād udadheḥ syandanty āpo diśo daśa evaṃ rājakulād vittaṃ pṛthivīṃ pratitiṣṭhati 33 āsīd iyaṃ dilīpasya nṛgasya nahuṣasya ca ambarīṣasya māndhātuḥ pṛthivī sā tvayi sthitā 34 sa tvāṃ dravyamayo yajñaḥ saṃprāptaḥ sarvadakṣiṇaḥ taṃ cen na yajase rājan prāptas tvaṃ devakilbiṣam 35 yeṣāṃ rājāśvamedhena yajate dakṣiṇāvatā upetya tasyāvabhṛthaṃ pūtāḥ sarve bhavanti te 36 viśvarūpo mahādevaḥ sarvamedhe mahāmakhe juhāva sarvabhūtāni tathaivātmānam ātmanā 37 śāśvato 'yaṃ bhūtipatho nāsyāntam anuśuśruma mahān dāśarathaḥ panthā mā rājan kāpathaṃ gamaḥ |