|
1
[वैषम्पायन] अर्जुनस्य वचॊ शरुत्वा नकुलॊ वाक्यम अब्रवीत राजानम अभिसंप्रेक्ष्य सर्वधर्मभृतां वरम 2 अनुरुध्य महाप्राज्ञॊ भरातुश चित्तम अरिंथमः वयूढॊरः कॊ महाबाहुस ताम्रास्यॊ मित भाषिता 3 विशाख यूपे थेवानां सर्वेषाम अग्नयश चिताः तस्माथ विथ्धि महाराज थेवान कर्म पदि सदितान 4 अनास्तिकान आस्तिकानां पराणथाः पितरश च ये ते ऽपि कर्मैव कुर्वन्ति विधिं पश्यस्व पार्दिव वेथवाथापविथ्धांस तु तान विथ्धि भृशनास्तिकान 5 न हि वेथॊक्तम उत्सृज्य विप्रः सर्वेषु कर्मसु थेव यानेन नाकस्य पृष्ठम आप्नॊति भारत 6 अत्य आश्रमान अयं सर्वान इत्य आहुर वेथ निश्चयाः बराह्मणाः शरुतिसंपन्नास तान निबॊध जनाधिप 7 वित्तानि धर्मलब्धानि करतुमुख्येष्व अवासृजन कृतात्मसु महाराज स वै तयागी समृतॊ नरः 8 अनवेक्ष्य सुखाथानं तदेवॊर्ध्वं परतिष्ठितः आत्मत्यागी महाराज स तयागी तामसः परभॊ 9 अनिकेतः परिपतन वृक्षमूलाश्रयॊ मुनिः अपाचकः सथा यॊगी स तयागी पार्द भिक्षुकः 10 करॊधहर्षाव अनाथृत्य पैशुन्यं च विशां पते विप्रॊ वेथान अधीते यः स तयागी गुरु पूजकः 11 आश्रमांस तुलया सर्वान धृतान आहुर मनीषिणः एकतस ते तरयॊ राजन गृहस्दाश्रम एकतः 12 समीक्षते तु यॊ ऽरदं वै कामस्वर्गं च भारत अयं पन्दा महर्षीणाम इयं लॊकविथां गतिः 13 इति यः कुरुते भावं स तयागी भरतर्षभ न यः परित्यज्य गृहान वनम एति विमूढवत 14 यथा कामान समीक्षेत धर्मवैतंसिकॊ ऽनृजुः अदैनं मृत्युपाशेन कण्ठे बध्नाति मृत्युराज 15 अभिमान कृतं कर्म नैतत फलवथ उच्यते तयागयुक्तं महाराज सर्वम एव महाफलम 16 शमॊ थमस तपॊ थानं सत्यं शौचम अदार्जवम यज्ञॊ धृतिश च धर्मश च नित्यम आर्षॊ विधिः समृतः 17 पितृथेवातिदि कृते समारम्भॊ ऽतर शस्यते अत्रैव हि महाराज तरिवर्गः केवलं फलम 18 एतस्मिन वर्तमानस्य विधौ विप्रनिषेविते तयागिनः परकृतस्येह नॊच्छित्तिर विथ्यते कव चित 19 असृजथ धि परजा राजन परजापतिर अकल्मषः मां यक्ष्यन्तीति शान्तात्मा यज्ञैर विविधथक्षिणैः 20 वीरुधश चैव वृक्षांश च यज्ञार्दं च तदौषधीः पशूंश चैव तदा मेध्यान यज्ञार्दानि हवींषि च 21 गृहस्दाश्रमिणस तच च यज्ञकर्म विरॊधकम तस्माथ गार्हस्द्यम एवेह थुष्करं थुर्लभं तदा 22 तत संप्राप्य गृहस्दा ये पशुधान्य समन्विताः न यजन्ते महाराज शाश्वतं तेषु किल्बिषम 23 सवाध्याययज्ञा ऋषयॊ जञानयज्ञास तदापरे अदापरे महायज्ञान मनसैव वितन्वते 24 एवं थानसमाधानं मार्गम आतिष्ठतॊ नृप थविजातेर बरह्मभूतस्य सपृहयन्ति थिवौकसः 25 स रत्नानि विचित्राणि संभृतानि ततस ततः मखेष्व अनभिसंत्यज्य नास्तिक्यम अभिजल्पसि कुटुम्बम आस्दिते तयागं न पश्यामि नराधिप 26 राजसूयाश्वमेधेषु सर्वमेधेषु वा पुनः य चान्ये करतवस तात बराह्मणैर अभिपूजिताः तैर यजस्व महाराज शक्रॊ थेवपतिर यदा 27 राज्ञः परमाथथॊषेण थस्युभिः परिमुष्यताम अशरण्यः परजानां यः स राजा कलिर उच्यते 28 अश्वान गाश चैव थासीश च करेणूश च सवलं कृताः गरामाञ जनपथांश चैव कषेत्राणि च गृहाणि च 29 अप्रथाय थविजातिभ्यॊ मात्सर्याविष्ट चेतसः वयं ते राजकलयॊ भविष्यामॊ विशां पते 30 अथातारॊ ऽशरण्याश च राजकिल्बिष भागिनः थुःखानाम एव भॊक्तारॊ न सुखानां कथा चन 31 अनिष्ट्वा च महायज्ञैर अकृत्वाच पितृस्वधाम तीर्देष्व अनभिसंत्यज्य परव्रजिष्यसि चेथ अद 32 छिन्नाभ्रम इव गन्तासि विलयं मारुतेरितम लॊकयॊर उभयॊर भरष्टॊ हय अन्तराले वयवस्दितः 33 अन्तर बहिश च यत किं चिन मनॊ वयासङ्ग कारकम परित्यज्य भवेत तयागी न यॊ हित्वा परतिष्ठते 34 एतस्मिन वर्तमानस्य विधौ विप्रनिषेविते बराह्मणस्य महाराज नॊच्छित्तिर विथ्यते कव चित 35 निहत्य शत्रूंस तरसा समृथ्धान; शक्रॊ यदा थैत्य बलानि संख्ये कः पार्द शॊचेन निरतः सवधर्मे; पूर्वैः समृते पार्दिव शिष्टजुष्टे 36 कषात्रेण धर्मेण पराक्रमेण; जित्वा महीं मन्त्रविथ्भ्यः परथाय नाकस्य पृष्ठे ऽसि नरेन्थ्र गन्ता; न शॊचितव्यं भवताथ्य पार्द |
1
[vaiṣampāyana] arjunasya vaco śrutvā nakulo vākyam abravīt rājānam abhisaṃprekṣya sarvadharmabhṛtāṃ varam 2 anurudhya mahāprājño bhrātuś cittam ariṃdamaḥ vyūḍhoraḥ ko mahābāhus tāmrāsyo mita bhāṣitā 3 viśākha yūpe devānāṃ sarveṣām agnayaś citāḥ tasmād viddhi mahārāja devān karma pathi sthitān 4 anāstikān āstikānāṃ prāṇadāḥ pitaraś ca ye te 'pi karmaiva kurvanti vidhiṃ paśyasva pārthiva vedavādāpaviddhāṃs tu tān viddhi bhṛśanāstikān 5 na hi vedoktam utsṛjya vipraḥ sarveṣu karmasu deva yānena nākasya pṛṣṭham āpnoti bhārata 6 aty āśramān ayaṃ sarvān ity āhur veda niścayāḥ brāhmaṇāḥ śrutisaṃpannās tān nibodha janādhipa 7 vittāni dharmalabdhāni kratumukhyeṣv avāsṛjan kṛtātmasu mahārāja sa vai tyāgī smṛto naraḥ 8 anavekṣya sukhādānaṃ tathevordhvaṃ pratiṣṭhitaḥ ātmatyāgī mahārāja sa tyāgī tāmasaḥ prabho 9 aniketaḥ paripatan vṛkṣamūlāśrayo muniḥ apācakaḥ sadā yogī sa tyāgī pārtha bhikṣukaḥ 10 krodhaharṣāv anādṛtya paiśunyaṃ ca viśāṃ pate vipro vedān adhīte yaḥ sa tyāgī guru pūjakaḥ 11 āśramāṃs tulayā sarvān dhṛtān āhur manīṣiṇaḥ ekatas te trayo rājan gṛhasthāśrama ekataḥ 12 samīkṣate tu yo 'rthaṃ vai kāmasvargaṃ ca bhārata ayaṃ panthā maharṣīṇām iyaṃ lokavidāṃ gatiḥ 13 iti yaḥ kurute bhāvaṃ sa tyāgī bharatarṣabha na yaḥ parityajya gṛhān vanam eti vimūḍhavat 14 yadā kāmān samīkṣeta dharmavaitaṃsiko 'nṛjuḥ athainaṃ mṛtyupāśena kaṇṭhe badhnāti mṛtyurāj 15 abhimāna kṛtaṃ karma naitat phalavad ucyate tyāgayuktaṃ mahārāja sarvam eva mahāphalam 16 śamo damas tapo dānaṃ satyaṃ śaucam athārjavam yajño dhṛtiś ca dharmaś ca nityam ārṣo vidhiḥ smṛtaḥ 17 pitṛdevātithi kṛte samārambho 'tra śasyate atraiva hi mahārāja trivargaḥ kevalaṃ phalam 18 etasmin vartamānasya vidhau vipraniṣevite tyāginaḥ prakṛtasyeha nocchittir vidyate kva cit 19 asṛjad dhi prajā rājan prajāpatir akalmaṣaḥ māṃ yakṣyantīti śāntātmā yajñair vividhadakṣiṇaiḥ 20 vīrudhaś caiva vṛkṣāṃś ca yajñārthaṃ ca tathauṣadhīḥ paśūṃś caiva tathā medhyān yajñārthāni havīṃṣi ca 21 gṛhasthāśramiṇas tac ca yajñakarma virodhakam tasmād gārhasthyam eveha duṣkaraṃ durlabhaṃ tathā 22 tat saṃprāpya gṛhasthā ye paśudhānya samanvitāḥ na yajante mahārāja śāśvataṃ teṣu kilbiṣam 23 svādhyāyayajñā ṛṣayo jñānayajñās tathāpare athāpare mahāyajñān manasaiva vitanvate 24 evaṃ dānasamādhānaṃ mārgam ātiṣṭhato nṛpa dvijāter brahmabhūtasya spṛhayanti divaukasaḥ 25 sa ratnāni vicitrāṇi saṃbhṛtāni tatas tataḥ makheṣv anabhisaṃtyajya nāstikyam abhijalpasi kuṭumbam āsthite tyāgaṃ na paśyāmi narādhipa 26 rājasūyāśvamedheṣu sarvamedheṣu vā punaḥ ya cānye kratavas tāta brāhmaṇair abhipūjitāḥ tair yajasva mahārāja śakro devapatir yathā 27 rājñaḥ pramādadoṣeṇa dasyubhiḥ parimuṣyatām aśaraṇyaḥ prajānāṃ yaḥ sa rājā kalir ucyate 28 aśvān gāś caiva dāsīś ca kareṇūś ca svalaṃ kṛtāḥ grāmāñ janapadāṃś caiva kṣetrāṇi ca gṛhāṇi ca 29 apradāya dvijātibhyo mātsaryāviṣṭa cetasaḥ vayaṃ te rājakalayo bhaviṣyāmo viśāṃ pate 30 adātāro 'śaraṇyāś ca rājakilbiṣa bhāginaḥ duḥkhānām eva bhoktāro na sukhānāṃ kadā cana 31 aniṣṭvā ca mahāyajñair akṛtvāca pitṛsvadhām tīrtheṣv anabhisaṃtyajya pravrajiṣyasi ced atha 32 chinnābhram iva gantāsi vilayaṃ māruteritam lokayor ubhayor bhraṣṭo hy antarāle vyavasthitaḥ 33 antar bahiś ca yat kiṃ cin mano vyāsaṅga kārakam parityajya bhavet tyāgī na yo hitvā pratiṣṭhate 34 etasmin vartamānasya vidhau vipraniṣevite brāhmaṇasya mahārāja nocchittir vidyate kva cit 35 nihatya śatrūṃs tarasā samṛddhān; śakro yathā daitya balāni saṃkhye kaḥ pārtha śocen nirataḥ svadharme; pūrvaiḥ smṛte pārthiva śiṣṭajuṣṭe 36 kṣātreṇa dharmeṇa parākrameṇa; jitvā mahīṃ mantravidbhyaḥ pradāya nākasya pṛṣṭhe 'si narendra gantā; na śocitavyaṃ bhavatādya pārtha |