|
1
[वैषम्पायन] थवैपायन वचॊ शरुत्वा कुपिते च धनंजये वयासम आमन्त्र्य कौन्तेयः परत्युवाच युधिष्ठिरः 2 न पार्दिवम इथं राज्यं न च भॊगाः पृदग्विधाः परीणयन्ति मनॊ मे ऽथय शॊकॊ मां नर्थयत्य अयम 3 शरुत्वा च वीर हीनानाम अपुत्राणां च यॊषिताम परिथेवयमानानां शान्तिं नॊपलभे मुने 4 इत्य उक्तः परत्युवाचेथं वयासॊ यॊगविथां वरः युधिष्ठिरं महाप्राज्ञं धर्मज्ञॊ वेथ पारगः 5 न कर्मणा लभ्यते चिन्तया वा; नाप्य अस्य थाता पुरुषस्य कश चित पर्याय यॊगाथ विहितं विधात्रा; कालेन सर्वं लभते मनुष्यः 6 न बुथ्धिशास्त्राध्ययनेन शक्यं; पराप्तुं विशेषैर मनुजैर अकाले मूर्खॊ ऽपि पराप्नॊति कथा चिथ अर्दान; कालॊ हि कार्यं परति निर्विशेषः 7 नाभूति काले च फलं थथाति; शिल्पं न मन्त्राश च तदौषधानि तान्य एव कालेन समाहितानि; सिध्यन्ति चेध्यन्ति च भूतकाले 8 कालेन शीघ्राः परविवान्ति वाताः; कालेन वृष्टिर जलथान उपैति कालेन पथ्मॊत्पलवज जलं च; कालेन पुष्यन्ति नगा वनेषु 9 कालेन कृष्णाश च सिताश च रात्र्यः; कालेन चन्थ्रः परिपूर्णबिम्बः नाकालतः पुष्पफलं नगानां; नाकालवेगाः सरितॊ वहन्ति 10 नाकालमत्ताः खग पन्नगाश च; मृगथ्विपाः शैलमहाग्रहाश च नाकालतः सत्रीषु भवन्ति गर्भा; नायान्त्य अकाले शिशिरॊष्ण वर्षाः 11 नाकालतॊ मरियते जायते वा; नाकालतॊ वयाहरते च बालः नाकालतॊ यौवनम अभ्युपैति; नाकालतॊ रॊहति बीजम उप्तम 12 नाकालतॊ भानुर उपैति यॊगं; नाकालतॊ ऽसतं गिरिम अभ्युपैति नाकालतॊ वर्धते हीयते च; चन्थ्रः समुथ्रश च महॊर्मिमाली 13 अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम गीतं राज्ञा सेनजिता थुःखार्तेन युधिष्ठिर 14 सर्वान एवैष पर्यायॊ मर्त्यान सपृशति थुस्तरः कालेन परिपक्वा हि मरियन्ते सर्वमानवाः 15 घनन्ति चान्यान नरा राजंस तान अप्य अन्ये नरास तदा संज्ञैषा लौकिकी राजन न हिनस्ति न हन्यते 16 हन्तीति मन्यते कश चिन न हन्तीत्य अपि चापरे सवभावतस तु नियतौ भूतानां परभवाप्ययौ 17 नष्टे धने वा थारे वा पुत्रे पितरि वा मृते अहॊ कष्टम इति धयायञ शॊकस्यापचितिं चरेत 18 स किं शॊचसि मूढः सञ शॊच्यः किम अनुशॊचसि पश्य थुःखेषु थुःखानि भयेषु च भयान्य अपि 19 आत्मापि चायं न मम सर्वापि पृदिवी मम यदा मम तदान्येषाम इति पश्यन न मुह्यति 20 शॊकस्दान सहस्राणि हर्षस्दान शतानि च थिवसे थिवसे मूढम आविशन्ति न पण्डितम 21 एवम एतानि कालेन परिय थवेष्याणि भागशः जीवेषु परिवर्तन्ते थुःखानि च सुखानि च 22 थुःखम एवास्ति न सुखं तस्मात तथ उपलभ्यते तृष्णार्ति परभवं थुःखं थुःखार्ति परभवं सुखम 23 सुखस्यानन्तरं थुःखं थुःखस्यानन्तरं सुखम न नित्यं लभते थुःखं न नित्यं लभते सुखम 24 सुखम अन्ते हि थुःखानां थुःखम अन्ते सुखस्य च तस्माथ एतथ थवयं जह्याथ य इच्छेच छाश्वतं सुखम 25 यन्निमित्तं भवेच छॊकस तापॊ वा थुःखमूर्छितः आयसॊ वापि यन मूलस तथ एकाङ्गम अपि तयजेत 26 सुखं वा यथि वा थुःखं परियं वा यथि वाप्रियम पराप्तं पराप्तम उपासीत हृथयेनापराजितः 27 ईषथ अप्य अङ्गथाराणां पुत्राणां वा चराप्रियम ततॊ जञास्यसि कः कस्य केन वा कदम एव वा 28 ये च मूढतमा लॊके ये च बुथ्धेः परं गताः त एव सुखम एधन्ते मध्यः कलेशेन युज्यते 29 इत्य अब्रवीन महाप्राज्ञॊ युधिष्ठिर स सेनजित परावरज्ञॊ लॊकस्य धर्मवित सुखथुःखवित 30 सुखी परस्य यॊ थुःखे न जातु स सुखी भवेत थुःखानां हि कषयॊ नास्ति जायते हय अपरात परम 31 सुखं च थुःखं च भवाभवौ च; लाभालाभौ मरणं जीवितं च पर्यायशः सर्वम इह सपृशन्ति; तस्माथ धीरॊ नैव हृष्येन न कुप्येत 32 थीक्षां यज्ञे पालनं युथ्धम आहुर; यॊगं राष्ट्रे थण्डनीत्या च सम्यक वित्तत्यागं थक्षिणानां च यज्ञे; सम्यग जञानं पावनानीति विथ्यात 33 रक्षन राष्ट्रं बुथ्धिपूर्वं नयेन; संत्यक्तात्मा यज्ञशीलॊ महात्मा सर्वाँल लॊकान धर्ममूर्त्या चरंश चाप्य; ऊर्ध्वं थेहान मॊथते थेवलॊके 34 जित्वा संग्रामान पालयित्वा च राष्ट्रं; सॊमं पीत्वा वर्धयित्वा परजाश च युक्त्या थण्डं धारयित्वा परजानां; युथ्धे कषीणॊ मॊथते थेवलॊके 35 सम्यग वेथान पराप्य शास्त्राण्य अधीत्य; सम्यग राष्ट्रं पालयित्वा च राजा चातुर्वर्ण्यं सदापयित्वा सवधर्मे; पूतात्मा वै मॊथते थेवलॊके 36 यस्य वृत्तं नमस्यन्ति सवर्गस्दस्यापि मानवाः पौरजानपथामात्याः स राजा राजसत्तमः |
1
[vaiṣampāyana] dvaipāyana vaco śrutvā kupite ca dhanaṃjaye vyāsam āmantrya kaunteyaḥ pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ 2 na pārthivam idaṃ rājyaṃ na ca bhogāḥ pṛthagvidhāḥ prīṇayanti mano me 'dya śoko māṃ nardayaty ayam 3 śrutvā ca vīra hīnānām aputrāṇāṃ ca yoṣitām paridevayamānānāṃ śāntiṃ nopalabhe mune 4 ity uktaḥ pratyuvācedaṃ vyāso yogavidāṃ varaḥ yudhiṣṭhiraṃ mahāprājñaṃ dharmajño veda pāragaḥ 5 na karmaṇā labhyate cintayā vā; nāpy asya dātā puruṣasya kaś cit paryāya yogād vihitaṃ vidhātrā; kālena sarvaṃ labhate manuṣyaḥ 6 na buddhiśāstrādhyayanena śakyaṃ; prāptuṃ viśeṣair manujair akāle mūrkho 'pi prāpnoti kadā cid arthān; kālo hi kāryaṃ prati nirviśeṣaḥ 7 nābhūti kāle ca phalaṃ dadāti; śilpaṃ na mantrāś ca tathauṣadhāni tāny eva kālena samāhitāni; sidhyanti cedhyanti ca bhūtakāle 8 kālena śīghrāḥ pravivānti vātāḥ; kālena vṛṣṭir jaladān upaiti kālena padmotpalavaj jalaṃ ca; kālena puṣyanti nagā vaneṣu 9 kālena kṛṣṇāś ca sitāś ca rātryaḥ; kālena candraḥ paripūrṇabimbaḥ nākālataḥ puṣpaphalaṃ nagānāṃ; nākālavegāḥ sarito vahanti 10 nākālamattāḥ khaga pannagāś ca; mṛgadvipāḥ śailamahāgrahāś ca nākālataḥ strīṣu bhavanti garbhā; nāyānty akāle śiśiroṣṇa varṣāḥ 11 nākālato mriyate jāyate vā; nākālato vyāharate ca bālaḥ nākālato yauvanam abhyupaiti; nākālato rohati bījam uptam 12 nākālato bhānur upaiti yogaṃ; nākālato 'staṃ girim abhyupaiti nākālato vardhate hīyate ca; candraḥ samudraś ca mahormimālī 13 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam gītaṃ rājñā senajitā duḥkhārtena yudhiṣṭhira 14 sarvān evaiṣa paryāyo martyān spṛśati dustaraḥ kālena paripakvā hi mriyante sarvamānavāḥ 15 ghnanti cānyān narā rājaṃs tān apy anye narās tathā saṃjñaiṣā laukikī rājan na hinasti na hanyate 16 hantīti manyate kaś cin na hantīty api cāpare svabhāvatas tu niyatau bhūtānāṃ prabhavāpyayau 17 naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte aho kaṣṭam iti dhyāyañ śokasyāpacitiṃ caret 18 sa kiṃ śocasi mūḍhaḥ sañ śocyaḥ kim anuśocasi paśya duḥkheṣu duḥkhāni bhayeṣu ca bhayāny api 19 ātmāpi cāyaṃ na mama sarvāpi pṛthivī mama yathā mama tathānyeṣām iti paśyan na muhyati 20 śokasthāna sahasrāṇi harṣasthāna śatāni ca divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam 21 evam etāni kālena priya dveṣyāṇi bhāgaśaḥ jīveṣu parivartante duḥkhāni ca sukhāni ca 22 duḥkham evāsti na sukhaṃ tasmāt tad upalabhyate tṛṣṇārti prabhavaṃ duḥkhaṃ duḥkhārti prabhavaṃ sukham 23 sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham na nityaṃ labhate duḥkhaṃ na nityaṃ labhate sukham 24 sukham ante hi duḥkhānāṃ duḥkham ante sukhasya ca tasmād etad dvayaṃ jahyād ya icchec chāśvataṃ sukham 25 yannimittaṃ bhavec chokas tāpo vā duḥkhamūrchitaḥ āyaso vāpi yan mūlas tad ekāṅgam api tyajet 26 sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ priyaṃ vā yadi vāpriyam prāptaṃ prāptam upāsīta hṛdayenāparājitaḥ 27 īṣad apy aṅgadārāṇāṃ putrāṇāṃ vā carāpriyam tato jñāsyasi kaḥ kasya kena vā katham eva vā 28 ye ca mūḍhatamā loke ye ca buddheḥ paraṃ gatāḥ ta eva sukham edhante madhyaḥ kleśena yujyate 29 ity abravīn mahāprājño yudhiṣṭhira sa senajit parāvarajño lokasya dharmavit sukhaduḥkhavit 30 sukhī parasya yo duḥkhe na jātu sa sukhī bhavet duḥkhānāṃ hi kṣayo nāsti jāyate hy aparāt param 31 sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca bhavābhavau ca; lābhālābhau maraṇaṃ jīvitaṃ ca paryāyaśaḥ sarvam iha spṛśanti; tasmād dhīro naiva hṛṣyen na kupyet 32 dīkṣāṃ yajñe pālanaṃ yuddham āhur; yogaṃ rāṣṭre daṇḍanītyā ca samyak vittatyāgaṃ dakṣiṇānāṃ ca yajñe; samyag jñānaṃ pāvanānīti vidyāt 33 rakṣan rāṣṭraṃ buddhipūrvaṃ nayena; saṃtyaktātmā yajñaśīlo mahātmā sarvāṁl lokān dharmamūrtyā caraṃś cāpy; ūrdhvaṃ dehān modate devaloke 34 jitvā saṃgrāmān pālayitvā ca rāṣṭraṃ; somaṃ pītvā vardhayitvā prajāś ca yuktyā daṇḍaṃ dhārayitvā prajānāṃ; yuddhe kṣīṇo modate devaloke 35 samyag vedān prāpya śāstrāṇy adhītya; samyag rāṣṭraṃ pālayitvā ca rājā cāturvarṇyaṃ sthāpayitvā svadharme; pūtātmā vai modate devaloke 36 yasya vṛttaṃ namasyanti svargasthasyāpi mānavāḥ paurajānapadāmātyāḥ sa rājā rājasattamaḥ |