|
1
[जनमेजय] शरतल्पे शयानस तु भरतानां पितामहः कदम उत्सृष्टवान थेहं कं च यॊगम अधारयत 2 [वैषम्पायन] शृणुष्वावहितॊ राजञ शुचिर भूत्वा समाहितः भीष्मस्य कुरुशार्थूल थेहॊत्सर्गं महात्मनः 3 निवृत्तमात्रे तव अयन उत्तरे वै थिवाकरे समावेशयथ आत्मानम आत्मन्य एव समाहितः 4 विकीर्णांशुर इवाथित्यॊ भीष्मः शरशतैश चितः शिश्ये परमया लक्ष्म्या वृतॊ बराह्मणसत्तमैः 5 वयासेन वेथ शरवसा नारथेन सुरर्षिणा थेवस्दानेन वात्स्येन तदाश्मक सुमन्तुना 6 एतैश चान्यैर मुनिगणैर महाभागैर महात्मभिः शरथ्धा थमपुरस्कारैर वृतश चन्थ्र इव गरहैः 7 भीष्मस तु पुरुषव्याघ्रः कर्मणा मनसा गिरा शरतल्पगतः कृष्णं परथध्यौ पराञ्जलिः सदितः 8 सवरेण पुष्टनाथेन तुष्टाव मधुसूथनम यॊगेश्वरं पथ्मनाभं विष्णुं जिष्णुं जगत्पतिम 9 कृताञ्जलिः शुचिर भूत्वा वाग विथां परवरः परभुम भीष्मः परमधर्मात्मा वासुथेवम अदास्तुवत 10 आरिराधयिषुः कृष्णं वाचं जिगमिषामि याम तया वयास समासिन्या परीयतां पुरुषॊत्तमः 11 शुचिः शुचि षथं हंसं तत्परः परमेष्ठिनम युक्त्वा सर्वात्मनात्मानं तं परपथ्ये परजापतिम 12 यस्मिन विश्वानि भूतानि तिष्ठन्ति च विशन्ति च गुणभूतानि भूतेशे सूत्रे मणिगणा इव 13 यस्मिन नित्ये तते तन्तौ थृढे सरग इव तिष्ठति सथसथ गरदितं विश्वं विश्वाङ्गे विश्वकर्मणि 14 हरिं सहस्रशिरसं सहस्रचरणेक्षणम पराहुर नारायणं थेवं यं विश्वस्य परायणम 15 अणीयसाम अणीयांसं सदविष्ठं च सदवीयसाम गरीयसां गरिष्ठं च शरेष्ठं च शरेयसाम अपि 16 यं वाकेष्व अनुवाकेषु निषत्सूपनिषत्सु च गृणन्ति सत्यकर्माणं सत्यं सत्येषु सामसु 17 चतुर्भिश चतुरात्मानं सत्त्वस्दं सात्वतां पतिम यं थिव्यैर थेवम अर्चन्ति गुह्यैः परमनामभिः 18 यं थेवं थेवकी थेवी वसुथेवाथ अजीजनत भौमस्य बरह्मणॊ गुप्त्यै थीप्तम अग्निम इवारणिः 19 यम अनन्यॊ वयपेताशीर आत्मानं वीतकल्मषम इष्ट्वानन्त्याय गॊविन्थं पश्यत्य आत्मन्य अवस्दितम 20 पुराणे पुरुषः परॊक्तॊ बरह्मा परॊक्तॊ युगाथिषु कषये संकर्षणः परॊक्तस तम उपास्यम उपास्महे 21 अति वाय्विन्थ्र कर्माणम अति सूर्याग्नितेजसम अति बुथ्धीन्थ्रियात्मानं तं परपथ्ये परजापतिम 22 यं वै विश्वस्य कर्तारं जगतस तस्दुषां पतिम वथन्ति जगतॊ ऽधयक्षम अक्षरं परमं पथम 23 हिरण्यवर्णं यं गर्भम अथितिर थैत्य नाशनम एकं थवाथशधा जज्ञे तस्मै सूर्यात्मने नमः 24 शुक्ले थेवान पितॄन कृष्णे तर्पयत्य अमृतेन यः यश च राजा थविजातीनां तस्मै सॊमात्मने नमः 25 महतस तमसः पारे पुरुषं जवलनथ्युतिम यं जञात्वा मृत्युम अत्येति तस्मै जञेयात्मने नमः 26 यं बृहन्तं बृहत्य उक्दे यम अग्नौ यं महाध्वरे यं विप्रसंघा गायन्ति तस्मै वेथात्मने नमः 27 ऋग यजुः साम धामानं थशार्ध हविर आकृतिम यं सप्त तन्तुं तन्वन्ति तस्मै यज्ञात्मने नमः 28 यः सुपर्णॊ यजुर नाम छन्थॊ गात्रस तरिवृच छिराः रदंतर बृहत्य अक्षस तस्मै सतॊत्रात्मने नमः 29 यः सहस्रसवे सत्रे जज्ञे विश्वसृजाम ऋषिः हिरण्यवर्णः शकुनिस तस्मै हंसात्मने नमः 30 पथाङ्गं संधिपर्वाणं सवरव्यञ्जन लक्षणम यम आहुर अक्षरं नित्यं तस्मै वाग आत्मने नमः 31 यश चिनॊति सतां सेतुम ऋतेनामृत यॊनिना धर्मार्दव्यवहाराङ्गैस तस्मै सत्यात्मने नमः 32 यं पृदग धर्मचरणाः पृदग धर्मफलैषिणः पृदग धर्मैः समर्चन्ति तस्मै धर्मात्मने नमः 33 यं तं वयक्तस्दम अव्यक्तं विचिन्वन्ति महर्षयः कषेत्रे कषेत्रज्ञम आसीनं तस्मै कषेत्रात्मने नमः 34 यं थृग आत्मानम आत्मस्दं वृतं षॊडशभिर गुणैः पराहुः सप्त थशं सांख्यास तस्मै सांख्यात्मने नमः 35 यं विनिथ्रा जितश्वासाः सत्त्वस्दाः संयतेन्थ्रियाः जयॊतिः पश्यन्ति युञ्जानास तस्मै यॊगात्मने नमः 36 अपुण्य पुण्यॊपरमे यं पुनर भव निर्भयाः शान्ताः संन्यासिनॊ यान्ति तस्मै मॊक्षात्मने नमः 37 यॊ ऽसौ युगसहस्रान्ते परथीप्तार्चिर विभावसु संभक्षयति भूतानि तस्मै घॊरात्मने नमः 38 संभक्ष्य सर्वभूतानि कृत्वा चैकार्णवं जगत बालः सवपिति यश चैकस तस्मै मायात्मने नमः 39 सहस्रशिरसे तस्मै पुरुषायामितात्मने चतुःसमुथ्रपर्याय यॊगनिथ्रात्मने नमः 40 अजस्य नाभाव अध्येकं यस्मिन विश्वं परतिष्ठितम पुष्करं पुष्कराक्षस्य तस्मै पथ्मात्मने नमः 41 यस्य केशेषु जीमूता नथ्यः सर्वाङ्गसंधिषु कुक्षौ समुथ्राश चत्वारस तस्मै तॊयात्मने नमः 42 युगेष्व आवर्तते यॊ ऽंशैर थिनर्त्व अनय हायनैः सर्ग परलययॊः कर्ता तस्मै कालात्मने नमः 43 बरह्म वक्त्रं भुजौ कषत्रं कृत्स्नम ऊरूथरं विशः पाथौ यस्याश्रिताः शूथ्रास तस्मै वर्णात्मने नमः 44 यस्याग्निर आस्यं थयौर मूर्धा खं नाभिश चरणौ कषितिः सूर्यश चक्षुर थिशः शरॊत्रे तस्मै लॊकात्मने नमः 45 विषये वर्तमानानां यं तं वैशेषिकैर गुणैः पराहुर विषयगॊप्तारं तस्मै गॊप्त्र आत्मने नमः 46 अन्नपानेन्धन मयॊ रसप्राणविवर्धनः यॊ धारयति भूतानि तस्मै पराणात्मने नमः 47 परः कालात परॊ यज्ञात परः सथ असतॊश च यः अनाथिर आथिर विश्वस्य तस्मै विश्वात्मने नमः 48 यॊ मॊहयति भूतानि सनेहरागानुबन्धनैः सर्गस्य रक्षणार्दाय तस्मै मॊहात्मने नमः 49 आत्मज्ञानम इथं जञानं जञात्वा पञ्चस्व अवस्दितम यं जञानिनॊ ऽधिगच्छन्ति तस्मै जञानात्मने नमः 50 अप्रमेयशरीराय सर्वतॊ ऽनन्त चक्षुषे अपारपरिमेयाय तस्मै चिन्त्यात्मने नमः 51 जटिने थडिने नित्यं लम्बॊथर शरीरिणे कमण्डलुनिषङ्गाय तस्मै बरह्मात्मने नमः 52 शूलिने तरिथशेशाय तर्यम्बकाय महात्मने भस्म थिग्धॊर्ध्व लिङ्गाय तस्मै रुथ्रात्मने नमः 53 पञ्च भूतात्मभूताय भूताथि निधनात्मने अक्रॊध थरॊह मॊहाय तस्मै शान्तात्मने नमः 54 यस्मिन सर्वं यतः सर्वं यः सर्वं सर्वतश च यः यश च सर्वमयॊ नित्यं तस्मै सर्वात्मने नमः 55 विश्वकर्मन नमस ते ऽसतु विश्वात्मन विश्वसंभव अपवर्गॊ ऽसि भूतानां पञ्चानां परतः सदितः 56 नमस ते तरिषु लॊकेषु नमस ते परतस्त्रिषु नमस ते थिक्षु सर्वासु तवं हि सर्वपरायणम 57 नमस ते भगवन विष्णॊ लॊकानां परभवाप्यय तवं हि कर्ता हृषीकेश संहर्ता चापराजितः 58 तेन पश्यामि ते थिव्यान भावान हि तरिषु वर्त्मसु तच च पश्यामि तत्त्वेन यत ते रूपं सनातनम 59 थिवं ते शिरसा वयाप्तं पथ्भ्यां थेवी वसुंधरा विक्रमेण तरयॊ लॊकाः पुरुषॊ ऽसि सनातनः 60 अतसी पुष्पसंकाशं पीतवाससम अच्युतम ये नमस्यन्ति गॊविन्थं न तेषां विथ्यते भयम 61 यदा विष्णुमयं सत्यं यदा विष्णुमयं हविः यदा विष्णुमयं सर्वं पाप्मा मे नश्यतां तदा 62 तवां परपन्नाय भक्ताय गतिम इष्टां जिगीषवे यच छरेयः पुण्डरीकाक्ष तथ धयायस्व सुरॊत्तम 63 इति विथ्या तपॊ यॊनिर अयॊनिर विष्णुर ईडितः वाग यज्ञेनार्चितॊ थेवः परीयतां मेजनार्थनः 64 एतावथ उक्त्वा वचनं भीष्मस्तथ गतमानसः नम इत्य एव कृष्णाय परणामम अकरॊत तथा 65 अभिगम्य तु यॊगेन भक्तिं भीष्मस्य माधवः तरैकाल्य थर्शनं जञानं थिव्यं थातुं ययौ हरिः 66 तस्मिन्न उपरते शब्थे ततस ते बरह्मवाथिनः भीष्मं वाग्भिर बाष्पकण्ठास तम आनर्चुर महामतिम 67 ते सतुवन्तश च विप्राग्र्याः केशवं पुरुषॊत्तमम भीष्मं च शनकैः सर्वे परशशंसुः पुनः पुनः 68 विथित्वा भक्तियॊगं तु भीष्मस्य पुरुषॊत्तमः सहसॊत्दाय संहृष्टॊ यानम एवान्वपथ्यत 69 केशवः सात्यकिश चैव रदेनैकेन जग्मतुः अपरेण महात्मानौ युधिष्ठिर धनंजयौ 70 भीमसेनॊ यमौ चॊभौ रदम एकं समास्दितौ कृपॊ युयुत्सुः सूतश च संजयश चापरं रदम 71 ते रदैर नगराकारैः परयाताः पुरुषर्षभाः नेमिघॊषेण महता कम्पयन्तॊ वसुंधराम 72 ततॊ गिरः पुरुषवरस तवान्विता; थविजेरिताः पदि सुमनाः स शुश्रुवे कृताञ्जलिं परणतम अदापरं जनं; स केशि हा मुथितमनाभ्यनन्थत |
1
[janamejaya] śaratalpe śayānas tu bharatānāṃ pitāmahaḥ katham utsṛṣṭavān dehaṃ kaṃ ca yogam adhārayat 2 [vaiṣampāyana] śṛṇuṣvāvahito rājañ śucir bhūtvā samāhitaḥ bhīṣmasya kuruśārdūla dehotsargaṃ mahātmanaḥ 3 nivṛttamātre tv ayana uttare vai divākare samāveśayad ātmānam ātmany eva samāhitaḥ 4 vikīrṇāṃśur ivādityo bhīṣmaḥ śaraśataiś citaḥ śiśye paramayā lakṣmyā vṛto brāhmaṇasattamaiḥ 5 vyāsena veda śravasā nāradena surarṣiṇā devasthānena vātsyena tathāśmaka sumantunā 6 etaiś cānyair munigaṇair mahābhāgair mahātmabhiḥ śraddhā damapuraskārair vṛtaś candra iva grahaiḥ 7 bhīṣmas tu puruṣavyāghraḥ karmaṇā manasā girā śaratalpagataḥ kṛṣṇaṃ pradadhyau prāñjaliḥ sthitaḥ 8 svareṇa puṣṭanādena tuṣṭāva madhusūdanam yogeśvaraṃ padmanābhaṃ viṣṇuṃ jiṣṇuṃ jagatpatim 9 kṛtāñjaliḥ śucir bhūtvā vāg vidāṃ pravaraḥ prabhum bhīṣmaḥ paramadharmātmā vāsudevam athāstuvat 10 ārirādhayiṣuḥ kṛṣṇaṃ vācaṃ jigamiṣāmi yām tayā vyāsa samāsinyā prīyatāṃ puruṣottamaḥ 11 śuciḥ śuci ṣadaṃ haṃsaṃ tatparaḥ parameṣṭhinam yuktvā sarvātmanātmānaṃ taṃ prapadye prajāpatim 12 yasmin viśvāni bhūtāni tiṣṭhanti ca viśanti ca guṇabhūtāni bhūteśe sūtre maṇigaṇā iva 13 yasmin nitye tate tantau dṛḍhe srag iva tiṣṭhati sadasad grathitaṃ viśvaṃ viśvāṅge viśvakarmaṇi 14 hariṃ sahasraśirasaṃ sahasracaraṇekṣaṇam prāhur nārāyaṇaṃ devaṃ yaṃ viśvasya parāyaṇam 15 aṇīyasām aṇīyāṃsaṃ sthaviṣṭhaṃ ca sthavīyasām garīyasāṃ gariṣṭhaṃ ca śreṣṭhaṃ ca śreyasām api 16 yaṃ vākeṣv anuvākeṣu niṣatsūpaniṣatsu ca gṛṇanti satyakarmāṇaṃ satyaṃ satyeṣu sāmasu 17 caturbhiś caturātmānaṃ sattvasthaṃ sātvatāṃ patim yaṃ divyair devam arcanti guhyaiḥ paramanāmabhiḥ 18 yaṃ devaṃ devakī devī vasudevād ajījanat bhaumasya brahmaṇo guptyai dīptam agnim ivāraṇiḥ 19 yam ananyo vyapetāśīr ātmānaṃ vītakalmaṣam iṣṭvānantyāya govindaṃ paśyaty ātmany avasthitam 20 purāṇe puruṣaḥ prokto brahmā prokto yugādiṣu kṣaye saṃkarṣaṇaḥ proktas tam upāsyam upāsmahe 21 ati vāyvindra karmāṇam ati sūryāgnitejasam ati buddhīndriyātmānaṃ taṃ prapadye prajāpatim 22 yaṃ vai viśvasya kartāraṃ jagatas tasthuṣāṃ patim vadanti jagato 'dhyakṣam akṣaraṃ paramaṃ padam 23 hiraṇyavarṇaṃ yaṃ garbham aditir daitya nāśanam ekaṃ dvādaśadhā jajñe tasmai sūryātmane namaḥ 24 śukle devān pitṝn kṛṣṇe tarpayaty amṛtena yaḥ yaś ca rājā dvijātīnāṃ tasmai somātmane namaḥ 25 mahatas tamasaḥ pāre puruṣaṃ jvalanadyutim yaṃ jñātvā mṛtyum atyeti tasmai jñeyātmane namaḥ 26 yaṃ bṛhantaṃ bṛhaty ukthe yam agnau yaṃ mahādhvare yaṃ viprasaṃghā gāyanti tasmai vedātmane namaḥ 27 ṛg yajuḥ sāma dhāmānaṃ daśārdha havir ākṛtim yaṃ sapta tantuṃ tanvanti tasmai yajñātmane namaḥ 28 yaḥ suparṇo yajur nāma chando gātras trivṛc chirāḥ rathaṃtara bṛhaty akṣas tasmai stotrātmane namaḥ 29 yaḥ sahasrasave satre jajñe viśvasṛjām ṛṣiḥ hiraṇyavarṇaḥ śakunis tasmai haṃsātmane namaḥ 30 padāṅgaṃ saṃdhiparvāṇaṃ svaravyañjana lakṣaṇam yam āhur akṣaraṃ nityaṃ tasmai vāg ātmane namaḥ 31 yaś cinoti satāṃ setum ṛtenāmṛta yoninā dharmārthavyavahārāṅgais tasmai satyātmane namaḥ 32 yaṃ pṛthag dharmacaraṇāḥ pṛthag dharmaphalaiṣiṇaḥ pṛthag dharmaiḥ samarcanti tasmai dharmātmane namaḥ 33 yaṃ taṃ vyaktastham avyaktaṃ vicinvanti maharṣayaḥ kṣetre kṣetrajñam āsīnaṃ tasmai kṣetrātmane namaḥ 34 yaṃ dṛg ātmānam ātmasthaṃ vṛtaṃ ṣoḍaśabhir guṇaiḥ prāhuḥ sapta daśaṃ sāṃkhyās tasmai sāṃkhyātmane namaḥ 35 yaṃ vinidrā jitaśvāsāḥ sattvasthāḥ saṃyatendriyāḥ jyotiḥ paśyanti yuñjānās tasmai yogātmane namaḥ 36 apuṇya puṇyoparame yaṃ punar bhava nirbhayāḥ śāntāḥ saṃnyāsino yānti tasmai mokṣātmane namaḥ 37 yo 'sau yugasahasrānte pradīptārcir vibhāvasu saṃbhakṣayati bhūtāni tasmai ghorātmane namaḥ 38 saṃbhakṣya sarvabhūtāni kṛtvā caikārṇavaṃ jagat bālaḥ svapiti yaś caikas tasmai māyātmane namaḥ 39 sahasraśirase tasmai puruṣāyāmitātmane catuḥsamudraparyāya yoganidrātmane namaḥ 40 ajasya nābhāv adhyekaṃ yasmin viśvaṃ pratiṣṭhitam puṣkaraṃ puṣkarākṣasya tasmai padmātmane namaḥ 41 yasya keśeṣu jīmūtā nadyaḥ sarvāṅgasaṃdhiṣu kukṣau samudrāś catvāras tasmai toyātmane namaḥ 42 yugeṣv āvartate yo 'ṃśair dinartv anaya hāyanaiḥ sarga pralayayoḥ kartā tasmai kālātmane namaḥ 43 brahma vaktraṃ bhujau kṣatraṃ kṛtsnam ūrūdaraṃ viśaḥ pādau yasyāśritāḥ śūdrās tasmai varṇātmane namaḥ 44 yasyāgnir āsyaṃ dyaur mūrdhā khaṃ nābhiś caraṇau kṣitiḥ sūryaś cakṣur diśaḥ śrotre tasmai lokātmane namaḥ 45 viṣaye vartamānānāṃ yaṃ taṃ vaiśeṣikair guṇaiḥ prāhur viṣayagoptāraṃ tasmai goptr ātmane namaḥ 46 annapānendhana mayo rasaprāṇavivardhanaḥ yo dhārayati bhūtāni tasmai prāṇātmane namaḥ 47 paraḥ kālāt paro yajñāt paraḥ sad asatoś ca yaḥ anādir ādir viśvasya tasmai viśvātmane namaḥ 48 yo mohayati bhūtāni sneharāgānubandhanaiḥ sargasya rakṣaṇārthāya tasmai mohātmane namaḥ 49 ātmajñānam idaṃ jñānaṃ jñātvā pañcasv avasthitam yaṃ jñānino 'dhigacchanti tasmai jñānātmane namaḥ 50 aprameyaśarīrāya sarvato 'nanta cakṣuṣe apāraparimeyāya tasmai cintyātmane namaḥ 51 jaṭine daḍine nityaṃ lambodara śarīriṇe kamaṇḍaluniṣaṅgāya tasmai brahmātmane namaḥ 52 śūline tridaśeśāya tryambakāya mahātmane bhasma digdhordhva liṅgāya tasmai rudrātmane namaḥ 53 pañca bhūtātmabhūtāya bhūtādi nidhanātmane akrodha droha mohāya tasmai śāntātmane namaḥ 54 yasmin sarvaṃ yataḥ sarvaṃ yaḥ sarvaṃ sarvataś ca yaḥ yaś ca sarvamayo nityaṃ tasmai sarvātmane namaḥ 55 viśvakarman namas te 'stu viśvātman viśvasaṃbhava apavargo 'si bhūtānāṃ pañcānāṃ parataḥ sthitaḥ 56 namas te triṣu lokeṣu namas te paratastriṣu namas te dikṣu sarvāsu tvaṃ hi sarvaparāyaṇam 57 namas te bhagavan viṣṇo lokānāṃ prabhavāpyaya tvaṃ hi kartā hṛṣīkeśa saṃhartā cāparājitaḥ 58 tena paśyāmi te divyān bhāvān hi triṣu vartmasu tac ca paśyāmi tattvena yat te rūpaṃ sanātanam 59 divaṃ te śirasā vyāptaṃ padbhyāṃ devī vasuṃdharā vikrameṇa trayo lokāḥ puruṣo 'si sanātanaḥ 60 atasī puṣpasaṃkāśaṃ pītavāsasam acyutam ye namasyanti govindaṃ na teṣāṃ vidyate bhayam 61 yathā viṣṇumayaṃ satyaṃ yathā viṣṇumayaṃ haviḥ yathā viṣṇumayaṃ sarvaṃ pāpmā me naśyatāṃ tathā 62 tvāṃ prapannāya bhaktāya gatim iṣṭāṃ jigīṣave yac chreyaḥ puṇḍarīkākṣa tad dhyāyasva surottama 63 iti vidyā tapo yonir ayonir viṣṇur īḍitaḥ vāg yajñenārcito devaḥ prīyatāṃ mejanārdanaḥ 64 etāvad uktvā vacanaṃ bhīṣmastad gatamānasaḥ nama ity eva kṛṣṇāya praṇāmam akarot tadā 65 abhigamya tu yogena bhaktiṃ bhīṣmasya mādhavaḥ traikālya darśanaṃ jñānaṃ divyaṃ dātuṃ yayau hariḥ 66 tasminn uparate śabde tatas te brahmavādinaḥ bhīṣmaṃ vāgbhir bāṣpakaṇṭhās tam ānarcur mahāmatim 67 te stuvantaś ca viprāgryāḥ keśavaṃ puruṣottamam bhīṣmaṃ ca śanakaiḥ sarve praśaśaṃsuḥ punaḥ punaḥ 68 viditvā bhaktiyogaṃ tu bhīṣmasya puruṣottamaḥ sahasotthāya saṃhṛṣṭo yānam evānvapadyata 69 keśavaḥ sātyakiś caiva rathenaikena jagmatuḥ apareṇa mahātmānau yudhiṣṭhira dhanaṃjayau 70 bhīmaseno yamau cobhau ratham ekaṃ samāsthitau kṛpo yuyutsuḥ sūtaś ca saṃjayaś cāparaṃ ratham 71 te rathair nagarākāraiḥ prayātāḥ puruṣarṣabhāḥ nemighoṣeṇa mahatā kampayanto vasuṃdharām 72 tato giraḥ puruṣavaras tavānvitā; dvijeritāḥ pathi sumanāḥ sa śuśruve kṛtāñjaliṃ praṇatam athāparaṃ janaṃ; sa keśi hā muditamanābhyanandata |