|
1
[भीस्म] नित्यॊथ्युक्तेन वै राज्ञा भवितव्यं युधिष्ठिर परशाम्यते च राजा हि नारीवॊथ्यम वर्जितः 2 भगवान उशना चाह शलॊकम अत्र विशां पते तम इहैकमना राजन गथतस तवं निबॊध मे 3 थवाव एतौ गरसते भूमिः सर्पॊ बिलशयान इव राजानं चाविरॊथ्धारं बराह्मणं चाप्रवासिनम 4 तथ एतन नरशार्थूल हृथि तवं कर्तुम अर्हसि संधेयान अपि संधत्स्व विरॊध्यांश च विरॊधय 5 सप्ताङ्गे यश च ते राज्ये वैपरीत्यं समाचरेत गुरुर वा यथि वा मित्रं परतिहन्तव्य एव सः 6 मरुत्तेन हि राज्ञायं गीतः शलॊकः पुरातनः राज्याधिकारे राजेन्थ्र बृहस्पतिमतः पुरा 7 गुरॊर अप्य अवलिप्तस्य कार्याकार्यम अजानतः उत्पदप्रतिपन्नस्य परित्यागॊ विधीयते 8 बाहॊः पुत्रेण राज्ञा च सगरेणेह धीमता असमञ्जाः सुतॊ जयेष्ठस तयक्तः पौरहितैषिणा 9 असमञ्जाः सरय्वां पराक पौराणां बालकान नृप नयमज्जयथ अतः पित्रा निर्भर्त्स्य स विवासितः 10 ऋषिणॊथ्थालकेनापि शवेतकेतुर महातपाः मिद्या विप्रान उपचरन संत्यक्तॊ थयितः सुतः 11 लॊकरञ्जनम एवात्र राज्ञां धर्मः सनातनः सत्यस्य रक्षणं चैव वयवहारस्य चार्जवम 12 न हिंस्यात परवित्तानि थेयं काले च थापयेत विक्रान्तः सत्यवाक कषान्तॊ नृपॊ न चलते पदः 13 गुप्तमन्त्रॊ जितक्रॊधॊ शास्त्रार्दगतनिश्चयः धर्मे चार्दे च कामे च मॊक्षे च सततं रतः 14 तरय्या संवृतरन्ध्रश च राजा भवितुम अर्हति वृजिनस्य नरेन्थ्राणां नान्यत संवरणात परम 15 चातुर्वर्ण्यस्य धर्माश च रक्षितव्या महीक्षिता धर्मसंकररक्षा हि राज्ञां धर्मः सनातनः 16 न विश्वसेच च नृपतिर न चात्यर्दं न विश्वसेत षाड्गुण्य गुणथॊषांश च नित्यं बुथ्ध्यावलॊकयेत 17 थविट छिथ्रथर्शि नृपतिर नित्यम एव परशस्यते तरिवर्गविथितार्दश च युक्तचारॊपधिश च यः 18 कॊशस्यॊपार्जन रतिर यम वैश्रवणॊपमः वेत्ता च थशवर्गस्य सदानवृथ्धि कषयात्मनः 19 अभृतानां भवेथ भर्ता भृतानां चान्ववेक्षकः नृपतिः सुमुखश च सयात समितपूर्वाभिभाषिता 20 उपासिता च वृथ्धानां जिततन्थ्रीर अलॊलुपः सतां वृत्ते सदितमतिः सन्तॊ हय आचार थर्शिनः 21 न चाथथीत वित्तानि सतां हस्तात कथा चन असथ्भ्यस तु समाथथ्यात सथ्भ्यः संप्रतिपाथयेत 22 सवयं परहर्ताथाता च वश्यात्मा वश्य साधनः काले थाता च भॊक्ता च शुथ्धाचारस तदैव च 23 शूरान भक्तान असंहार्यान कुले जातान अरॊगिणः शिष्टाञ शिष्टाभिसंबन्धान मानिनॊ नावमानिनः 24 विथ्या विथॊ लॊकविथः परलॊकान्ववेक्षकान धर्मेषु निरतान साधून अचलान अचलान इव 25 सहायान सततं कुर्याथ राजा भूतिपुरस्कृतः तैस तुल्यश च भवेथ भॊगैश छत्रमात्रा जञयाधिकः 26 परत्यक्षा च परॊक्षा च वृत्तिश चास्य भवेत सथा एवं कृत्वा नरेन्थ्रॊ हि न खेथम इह विन्थति 27 सर्वाति शङ्की नृपतिर यश च सर्वहरॊ भवेत स कषिप्रम अनृजुर लुब्धः सवजनेनैव बाध्यते 28 शुचिस तु पृदिवीपालॊ लॊकचित्तग्रहे रतः न पतत्य अरिभिर गरस्तः पतितश चावतिष्ठते 29 अक्रॊधनॊ ऽदाव्यसनी मृथु थण्डॊ जितेन्थ्रियः राजा भवति भूतानां विश्वास्यॊ हिमवान इव 30 पराज्ञॊ नयायगुणॊपेतः पररन्ध्रेषु तत्परः सुथर्शः सर्ववर्णानां नयापनयवित तदा 31 कषिप्रकारी जितक्रॊधः सुप्रसाथॊ महामनाः अरॊग परकृतिर युक्तः करिया वान अविकत्दनः 32 आरब्धान्य एव कार्याणि न पर्यवसितानि च यस्य राज्ञः परथृश्यन्ते स राजा राजसत्तमः 33 पुत्रा इव पितुर गेहे विषये यस्य मानवाः निर्भया विचरिष्यन्ति स राजा राजसत्तमः 34 अगूढ विभवा यस्य पौरा राष्ट्रनिवासिनः नयापनयवेत्तारः स राजा राजसत्तमः 35 सवकर्मनिरता यस्य जना विषयवासिनः असंघात रता थान्ताः पाल्यमाना यदाविधि 36 वश्या नेया विनीताश च न च संघर्षशीलिनः विषये थानरुचयॊ नरा यस्य स पार्दिवः 37 न यस्य कूटकपटं न माया न च मत्सरः विषये भूमिपालस्य तस्य धर्मः सनातनः 38 यः सत करॊति जञानानि नेयः पौरहिते रतः सतां धर्मानुगस तयागी स राजा राज्यम अर्हति 39 यस्य चारश च मन्त्रश च नित्यचैव कृताकृते न जञायते हि रिपुभिः स राजा राज्यम अर्हति 40 शलॊकश चायं पुरा गीतॊ भार्गवेण महात्मना आख्याते रामचरिते नृपतिं परति भारत 41 राजानं परदमं विन्थेत ततॊ भार्यां ततॊ धनम राजन्य असति लॊकस्य कुतॊ भार्या कुतॊ धनम 42 तथ राजन राजसिंहानां नान्यॊ धर्मः सनातनः ऋते रक्षां सुविस्पष्टां रक्षा लॊकस्य धारणम 43 पराचेतसेन मनुना शलॊकौ चेमाव उथाहृतौ राजधर्मेषु राजेन्थ्र ताव इहैकमनाः शृणु 44 षड एतान पुरुषॊ जह्याथ भिन्नां नावम इवार्णवे अप्रवक्तारम आचार्यम अनधीयानम ऋत्विजम 45 अरक्षितारं राजानं भार्यां चाप्रिय वाथिनाम गरामकामं च गॊपालं वनकामं च नापितम |
1
[bhīsma] nityodyuktena vai rājñā bhavitavyaṃ yudhiṣṭhira praśāmyate ca rājā hi nārīvodyama varjitaḥ 2 bhagavān uśanā cāha ślokam atra viśāṃ pate tam ihaikamanā rājan gadatas tvaṃ nibodha me 3 dvāv etau grasate bhūmiḥ sarpo bilaśayān iva rājānaṃ cāviroddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam 4 tad etan naraśārdūla hṛdi tvaṃ kartum arhasi saṃdheyān api saṃdhatsva virodhyāṃś ca virodhaya 5 saptāṅge yaś ca te rājye vaiparītyaṃ samācaret gurur vā yadi vā mitraṃ pratihantavya eva saḥ 6 maruttena hi rājñāyaṃ gītaḥ ślokaḥ purātanaḥ rājyādhikāre rājendra bṛhaspatimataḥ purā 7 guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ utpathapratipannasya parityāgo vidhīyate 8 bāhoḥ putreṇa rājñā ca sagareṇeha dhīmatā asamañjāḥ suto jyeṣṭhas tyaktaḥ paurahitaiṣiṇā 9 asamañjāḥ sarayvāṃ prāk paurāṇāṃ bālakān nṛpa nyamajjayad ataḥ pitrā nirbhartsya sa vivāsitaḥ 10 ṛṣiṇoddālakenāpi śvetaketur mahātapāḥ mithyā viprān upacaran saṃtyakto dayitaḥ sutaḥ 11 lokarañjanam evātra rājñāṃ dharmaḥ sanātanaḥ satyasya rakṣaṇaṃ caiva vyavahārasya cārjavam 12 na hiṃsyāt paravittāni deyaṃ kāle ca dāpayet vikrāntaḥ satyavāk kṣānto nṛpo na calate pathaḥ 13 guptamantro jitakrodho śāstrārthagataniścayaḥ dharme cārthe ca kāme ca mokṣe ca satataṃ rataḥ 14 trayyā saṃvṛtarandhraś ca rājā bhavitum arhati vṛjinasya narendrāṇāṃ nānyat saṃvaraṇāt param 15 cāturvarṇyasya dharmāś ca rakṣitavyā mahīkṣitā dharmasaṃkararakṣā hi rājñāṃ dharmaḥ sanātanaḥ 16 na viśvasec ca nṛpatir na cātyarthaṃ na viśvaset ṣāḍguṇya guṇadoṣāṃś ca nityaṃ buddhyāvalokayet 17 dviṭ chidradarśi nṛpatir nityam eva praśasyate trivargaviditārthaś ca yuktacāropadhiś ca yaḥ 18 kośasyopārjana ratir yama vaiśravaṇopamaḥ vettā ca daśavargasya sthānavṛddhi kṣayātmanaḥ 19 abhṛtānāṃ bhaved bhartā bhṛtānāṃ cānvavekṣakaḥ nṛpatiḥ sumukhaś ca syāt smitapūrvābhibhāṣitā 20 upāsitā ca vṛddhānāṃ jitatandrīr alolupaḥ satāṃ vṛtte sthitamatiḥ santo hy ācāra darśinaḥ 21 na cādadīta vittāni satāṃ hastāt kadā cana asadbhyas tu samādadyāt sadbhyaḥ saṃpratipādayet 22 svayaṃ prahartādātā ca vaśyātmā vaśya sādhanaḥ kāle dātā ca bhoktā ca śuddhācāras tathaiva ca 23 śūrān bhaktān asaṃhāryān kule jātān arogiṇaḥ śiṣṭāñ śiṣṭābhisaṃbandhān mānino nāvamāninaḥ 24 vidyā vido lokavidaḥ paralokānvavekṣakān dharmeṣu niratān sādhūn acalān acalān iva 25 sahāyān satataṃ kuryād rājā bhūtipuraskṛtaḥ tais tulyaś ca bhaved bhogaiś chatramātrā jñayādhikaḥ 26 pratyakṣā ca parokṣā ca vṛttiś cāsya bhavet sadā evaṃ kṛtvā narendro hi na khedam iha vindati 27 sarvāti śaṅkī nṛpatir yaś ca sarvaharo bhavet sa kṣipram anṛjur lubdhaḥ svajanenaiva bādhyate 28 śucis tu pṛthivīpālo lokacittagrahe rataḥ na pataty aribhir grastaḥ patitaś cāvatiṣṭhate 29 akrodhano 'thāvyasanī mṛdu daṇḍo jitendriyaḥ rājā bhavati bhūtānāṃ viśvāsyo himavān iva 30 prājño nyāyaguṇopetaḥ pararandhreṣu tatparaḥ sudarśaḥ sarvavarṇānāṃ nayāpanayavit tathā 31 kṣiprakārī jitakrodhaḥ suprasādo mahāmanāḥ aroga prakṛtir yuktaḥ kriyā vān avikatthanaḥ 32 ārabdhāny eva kāryāṇi na paryavasitāni ca yasya rājñaḥ pradṛśyante sa rājā rājasattamaḥ 33 putrā iva pitur gehe viṣaye yasya mānavāḥ nirbhayā vicariṣyanti sa rājā rājasattamaḥ 34 agūḍha vibhavā yasya paurā rāṣṭranivāsinaḥ nayāpanayavettāraḥ sa rājā rājasattamaḥ 35 svakarmaniratā yasya janā viṣayavāsinaḥ asaṃghāta ratā dāntāḥ pālyamānā yathāvidhi 36 vaśyā neyā vinītāś ca na ca saṃgharṣaśīlinaḥ viṣaye dānarucayo narā yasya sa pārthivaḥ 37 na yasya kūṭakapaṭaṃ na māyā na ca matsaraḥ viṣaye bhūmipālasya tasya dharmaḥ sanātanaḥ 38 yaḥ sat karoti jñānāni neyaḥ paurahite rataḥ satāṃ dharmānugas tyāgī sa rājā rājyam arhati 39 yasya cāraś ca mantraś ca nityacaiva kṛtākṛte na jñāyate hi ripubhiḥ sa rājā rājyam arhati 40 ślokaś cāyaṃ purā gīto bhārgaveṇa mahātmanā ākhyāte rāmacarite nṛpatiṃ prati bhārata 41 rājānaṃ prathamaṃ vindet tato bhāryāṃ tato dhanam rājany asati lokasya kuto bhāryā kuto dhanam 42 tad rājan rājasiṃhānāṃ nānyo dharmaḥ sanātanaḥ ṛte rakṣāṃ suvispaṣṭāṃ rakṣā lokasya dhāraṇam 43 prācetasena manunā ślokau cemāv udāhṛtau rājadharmeṣu rājendra tāv ihaikamanāḥ śṛṇu 44 ṣaḍ etān puruṣo jahyād bhinnāṃ nāvam ivārṇave apravaktāram ācāryam anadhīyānam ṛtvijam 45 arakṣitāraṃ rājānaṃ bhāryāṃ cāpriya vādinām grāmakāmaṃ ca gopālaṃ vanakāmaṃ ca nāpitam |