|
1
परणिपत्य हृषीकेशम अभिवाथ्य पिता महम अनुमान्य गुरून सर्वान पर्यपृच्छथ युधिष्ठिरः 2 राज्यं वै परमॊ धर्म इति धर्मविथॊ विथुः महान्तम एतं भारं च मन्ये तथ बरूहि पार्दिव 3 राजधर्मान विशेषेण कदयस्व पिता मह सर्वस्य जीवलॊकस्य राजधर्माः परायणम 4 तरिवर्गॊ ऽतर समासक्तॊ राजधर्मेषु कौरव मॊक्षधर्मश च विस्पष्टः सकलॊ ऽतर समाहितः 5 यदा हि रश्मयॊ ऽशवस्य थविरथस्याङ्कुशॊ यदा नरेन्थ्र धर्मॊ लॊकस्य तदा परग्रहणं समृतम 6 अत्र वै संप्रमूढे तु धर्मे राजर्षिसेविते लॊकस्य संस्दा न भवेत सर्वं च वयाकुलं भवेत 7 उथयन हि यदा सूर्यॊ नाशयत्य आसुरं तपः राजधर्मास तदालॊक्याम आक्षिपन्त्य अशुभां गतिम 8 तथग्रे राजधर्माणाम अर्दतत्त्वं पिता मह परब्रूहि भरतश्रेष्ठ तवं हि बुथ्धिमतां वरः 9 आगमश च परस तवत्तः सर्वेषां नः परंतप भवन्तं हि परं बुथ्धौ वासुथेवॊ ऽभिमन्यते 10 नमॊ धर्माय महते नमः कृष्णाय वेधसे बराह्मणेभ्यॊ नमस्कृत्य धर्मान वक्ष्यामि शाश्वतान 11 शृणु कार्त्स्न्येन मत्तस तवं राजधर्मान युधिष्ठिर निरुच्यमानान नियतॊ यच चान्यथ अभिवाञ्छसि 12 आथाव एव कुरुश्रेष्ठ राज्ञा रञ्जन काम्यया थेवतानां थविजानां च वर्तितव्यं यदाविधि 13 थैवतान्य अर्चयित्वा हि बराह्मणांश च कुरूथ्वह आनृण्यं याति धर्मस्य लॊकेन च स मान्यते 14 उत्दाने च सथा पुत्र परयतेदा युधिष्ठिर न हय उत्दानम ऋते थैवं राज्ञाम अर्दप्रसिथ्धये 15 साधारणं थवयं हय एतथ थैवम उत्दानम एव च पौरुषं हि परं मन्ये थैवं निश्चित्यम उच्यते 16 विपन्ने च समारम्भे संतापं मा सम वै कृदाः घटते विनयस तात राज्ञाम एष नयः परः 17 न हि सत्याथ ऋते किं चिथ राज्ञां वै सिथ्धिकारणम सत्ये हि राजा निरतः परेत्य चेह हि नन्थति 18 ऋषीणाम अपि राजेन्थ्र सत्यम एव परं धनम तदा राज्ञः परं सत्यान नान्यथ विश्वासकारणम 19 गुणवाञ शीलवान थान्तॊ मृथुर धर्म्यॊ जितेन्थ्रियः सुथर्शः सदूललक्ष्यश च न भरश्येत सथा शरियः 20 आर्जवं सर्वकार्येषु शरयेदाः कुरुनन्थन पुनर नयविचारेण तरयी संवरणेन च 21 मृथुर हि राजा सततं लङ्घ्यॊ भवति सर्वशः तीक्ष्णाच चॊथ्विजते लॊकस तस्माथ उभयम आचर 22 अथण्ड्याश चैव ते नित्यं विप्राः सयुर थथतां वर भूतम एतत परं लॊके बराह्मणा नाम भारत 23 मनुना चापि राजेन्थ्र गीतौ शलॊकौ महात्मना धर्मेषु सवेषु कौरव्य हृथि तौ कर्तुम अर्हसि 24 अथ्भ्यॊ ऽगनिर बरह्मतः कषत्रम अश्मनॊ लॊहम उत्दितम तेषां सर्वत्र गं तेजः सवासु यॊनिषु शाम्यति 25 अयॊ हन्ति यथाश्मानम अग्निश चापॊ ऽभिपथ्यते बरह्म च कषत्रियॊ थवेष्टि तथा सीथन्ति ते तरयः 26 एतज जञात्वा महाराज नमस्या एव ते थविजाः भौमं बरह्म थविजश्रेष्ठा धारयन्ति शमान्विताः 27 एवं चैव नरव्याघ्र लॊकतन्त्र विघातकाः निग्राह्या एव सततं बाहुभ्यां ये सयुर ईथृशाः 28 शलॊकौ चॊशनसा गीतौ पुरा तात महर्षिणा तौ निबॊध महाप्राज्ञ तवम एकाग्रमना नृप 29 उथ्यम्य शस्त्रमायान्तम अपि वेथान्तगं रणे निगृह्णीयात सवधर्मेण धर्मापेक्षी नरेश्वरः 30 विनश्यमानं धर्मं हि यॊ रक्षति स धर्मवित न तेन भरूण हा स सयान मन्युस तं मनुम ऋच्छति 31 एवं चैव नरश्रेष्ठ रक्ष्या एव थविजातयः सवपराधान अपि हि तान विषयान्ते समुत्सृजेत 32 अभिशस्तम अपि हय एषां कृपायीत विशां पते बरह्मघ्ने गुरु तल्पे च भरूणहत्ये तदैव च 33 राजथ्वेष्टे च विप्रस्य विषयान्ते विसर्जनम विधीयते न शारीरं भयम एषां कथा चन 34 थयिताश च नरास ते सयुर नित्यं पुरुषसत्तम न कॊशः परमॊ हय अन्यॊ राज्ञां पुरुषसंचयात 35 थुर्गेषु च महाराज षट्सु ये शास्त्रनिश्चिताः सर्वेषु तेषु मन्यन्ते नरथुर्गं सुथुस्तरम 36 तस्मान नित्यं थया कार्या चातुर्वर्ण्ये विपश्चिता धर्मात्मा सत्यवाक चैव राजा रञ्जयति परजाः 37 न च कषान्तेन ते भाव्यं नित्यं पुरुषसत्तम अधर्म्यॊ हि मृथू राजा कषमा वान इव कुञ्जरः 38 बार्हस्पत्ये च शास्त्रे वै शलॊका विनियताः पुरा अस्मिन्न अर्दे महाराज तन मे निगथतः शृणु 39 कषममाणं नृपं नित्यं नीचः परिभवेज जनः हस्तियन्ता गजस्येव शिर एवारुरुक्षति 40 तस्मान नैव मृथुर नित्यं तीक्ष्णॊ वापि भवेन नृपः वसन्ते ऽरक इव शरीमान न शीतॊ न च घर्मथः 41 परत्यक्षेणानुमानेन तदौपम्यॊपथेशतः परीक्ष्यास ते महाराज सवे परे चैव सर्वथा 42 वयसनानि च सर्वाणि तयजेदा भूरिथक्षिण न चैव न परयुञ्जीत सङ्गं तु परिवर्जयेत 43 नित्यं हि वयसनी लॊके परिभूतॊ भवत्य उत उथ्वेजयति लॊकं चाप्य अति थवेषी महीपतिः 44 भवितव्यं सथा राज्ञा गर्भिणी सहधर्मिणा कारणं च महाराज शृणु येनेथम इष्यते 45 यदा हि गर्भिणी हित्वा सवं परियं मनसॊ ऽनुगम गर्भस्य हितम आधत्ते तदा राज्ञाप्य असंशयम 46 वर्तितव्यं कुरुश्रेष्ठ नित्यं धर्मानुवर्तिना सवं परियं समभित्यज्य यथ यल लॊकहितं भवेत 47 न संत्याज्यं च ते धैर्यं कथा चिथ अपि पाण्डव धीरस्य सपष्ट थण्डस्य न हय आज्ञा परतिहन्यते 48 परिहासश च भृत्यैस ते न नित्यं वथतां वर कर्तव्यॊ राजशार्थूल थॊषम अत्र हि मे शृणु 49 अवमन्यन्ति भर्तारं संहर्षाथ उपजीविनः सवे सदाने न च तिष्ठन्ति लङ्घयन्ति हि तथ वचः 50 परेष्यमाणा विकल्पन्ते गुह्यं चाप्य अनुयुञ्जते अयाच्यं चैव याचन्ते ऽभॊज्यान्य आहारयन्ति च 51 करुध्यन्ति परिथीप्यन्ति भीमम अध्यासते ऽसय च उत्कॊचैर वञ्चनाभिश च कार्याण्य अनुविहन्ति च 52 जर्जरं चास्य विषयं कुर्वन्ति परतिरूपकैः सत्रीर अक्षिभिश च सज्जन्ते तुल्यवेषा भवन्ति च 53 वातं षष्ठीवनं चैव कुर्वते चास्य संनिधौ निर्लज्जा नरशार्थूल वयाहरन्ति च तथ वचः 54 हयं वा थन्तिनं वापि रदं नृपतिसंमतम अधिरॊहन्त्य अनाथृत्य हर्षुले पार्दिवे मृथौ 55 इथं ते थुष्करं राजन्न इथं ते थुर्विचेष्टितम इत्य एवं सुहृथॊ नाम बरुवन्ति परिषथ्गताः 56 करुथ्धे चास्मिन हसन्त्य एव न च हृष्यन्ति पूजिताः संघर्षशीलाश च सथा भवन्त्य अन्यॊन्यकारणात 57 विस्रंसयन्ति मन्त्रं च विवृण्वन्ति च थुष्कृतम लीलया चैव कुर्वन्ति सावज्ञास तस्य शासनम अलं करण भॊज्यं च तदा सनानानुलेपनम 58 हेलमाना नरव्याघ्र सवस्दास तस्यॊपषृण्वते निन्थन्ति सवान अधीकारान संत्यजन्ति च भारत 59 न वृत्त्या परितुष्यन्ति राजथेयं हरन्ति च करीडितुं तेन चेच्छन्ति ससूत्रेणेव पक्षिणा अस्मत परणेयॊ राजेति लॊके चैव वथन्त्य उत 60 एते चैवापरे चैव थॊषाः पराथुर्भवन्त्य उत नृपतौ मार्थवॊपेते हर्षुले च युधिष्ठिर |
1
praṇipatya hṛṣīkeśam abhivādya pitā maham anumānya gurūn sarvān paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ 2 rājyaṃ vai paramo dharma iti dharmavido viduḥ mahāntam etaṃ bhāraṃ ca manye tad brūhi pārthiva 3 rājadharmān viśeṣeṇa kathayasva pitā maha sarvasya jīvalokasya rājadharmāḥ parāyaṇam 4 trivargo 'tra samāsakto rājadharmeṣu kaurava mokṣadharmaś ca vispaṣṭaḥ sakalo 'tra samāhitaḥ 5 yathā hi raśmayo 'śvasya dviradasyāṅkuśo yathā narendra dharmo lokasya tathā pragrahaṇaṃ smṛtam 6 atra vai saṃpramūḍhe tu dharme rājarṣisevite lokasya saṃsthā na bhavet sarvaṃ ca vyākulaṃ bhavet 7 udayan hi yathā sūryo nāśayaty āsuraṃ tapaḥ rājadharmās tathālokyām ākṣipanty aśubhāṃ gatim 8 tadagre rājadharmāṇām arthatattvaṃ pitā maha prabrūhi bharataśreṣṭha tvaṃ hi buddhimatāṃ varaḥ 9 āgamaś ca paras tvattaḥ sarveṣāṃ naḥ paraṃtapa bhavantaṃ hi paraṃ buddhau vāsudevo 'bhimanyate 10 namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase brāhmaṇebhyo namaskṛtya dharmān vakṣyāmi śāśvatān 11 śṛṇu kārtsnyena mattas tvaṃ rājadharmān yudhiṣṭhira nirucyamānān niyato yac cānyad abhivāñchasi 12 ādāv eva kuruśreṣṭha rājñā rañjana kāmyayā devatānāṃ dvijānāṃ ca vartitavyaṃ yathāvidhi 13 daivatāny arcayitvā hi brāhmaṇāṃś ca kurūdvaha ānṛṇyaṃ yāti dharmasya lokena ca sa mānyate 14 utthāne ca sadā putra prayatethā yudhiṣṭhira na hy utthānam ṛte daivaṃ rājñām arthaprasiddhaye 15 sādhāraṇaṃ dvayaṃ hy etad daivam utthānam eva ca pauruṣaṃ hi paraṃ manye daivaṃ niścityam ucyate 16 vipanne ca samārambhe saṃtāpaṃ mā sma vai kṛthāḥ ghaṭate vinayas tāta rājñām eṣa nayaḥ paraḥ 17 na hi satyād ṛte kiṃ cid rājñāṃ vai siddhikāraṇam satye hi rājā nirataḥ pretya ceha hi nandati 18 ṛṣīṇām api rājendra satyam eva paraṃ dhanam tathā rājñaḥ paraṃ satyān nānyad viśvāsakāraṇam 19 guṇavāñ śīlavān dānto mṛdur dharmyo jitendriyaḥ sudarśaḥ sthūlalakṣyaś ca na bhraśyeta sadā śriyaḥ 20 ārjavaṃ sarvakāryeṣu śrayethāḥ kurunandana punar nayavicāreṇa trayī saṃvaraṇena ca 21 mṛdur hi rājā satataṃ laṅghyo bhavati sarvaśaḥ tīkṣṇāc codvijate lokas tasmād ubhayam ācara 22 adaṇḍyāś caiva te nityaṃ viprāḥ syur dadatāṃ vara bhūtam etat paraṃ loke brāhmaṇā nāma bhārata 23 manunā cāpi rājendra gītau ślokau mahātmanā dharmeṣu sveṣu kauravya hṛdi tau kartum arhasi 24 adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam teṣāṃ sarvatra gaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati 25 ayo hanti yadāśmānam agniś cāpo 'bhipadyate brahma ca kṣatriyo dveṣṭi tadā sīdanti te trayaḥ 26 etaj jñātvā mahārāja namasyā eva te dvijāḥ bhaumaṃ brahma dvijaśreṣṭhā dhārayanti śamānvitāḥ 27 evaṃ caiva naravyāghra lokatantra vighātakāḥ nigrāhyā eva satataṃ bāhubhyāṃ ye syur īdṛśāḥ 28 ślokau cośanasā gītau purā tāta maharṣiṇā tau nibodha mahāprājña tvam ekāgramanā nṛpa 29 udyamya śastramāyāntam api vedāntagaṃ raṇe nigṛhṇīyāt svadharmeṇa dharmāpekṣī nareśvaraḥ 30 vinaśyamānaṃ dharmaṃ hi yo rakṣati sa dharmavit na tena bhrūṇa hā sa syān manyus taṃ manum ṛcchati 31 evaṃ caiva naraśreṣṭha rakṣyā eva dvijātayaḥ svaparādhān api hi tān viṣayānte samutsṛjet 32 abhiśastam api hy eṣāṃ kṛpāyīta viśāṃ pate brahmaghne guru talpe ca bhrūṇahatye tathaiva ca 33 rājadveṣṭe ca viprasya viṣayānte visarjanam vidhīyate na śārīraṃ bhayam eṣāṃ kadā cana 34 dayitāś ca narās te syur nityaṃ puruṣasattama na kośaḥ paramo hy anyo rājñāṃ puruṣasaṃcayāt 35 durgeṣu ca mahārāja ṣaṭsu ye śāstraniścitāḥ sarveṣu teṣu manyante naradurgaṃ sudustaram 36 tasmān nityaṃ dayā kāryā cāturvarṇye vipaścitā dharmātmā satyavāk caiva rājā rañjayati prajāḥ 37 na ca kṣāntena te bhāvyaṃ nityaṃ puruṣasattama adharmyo hi mṛdū rājā kṣamā vān iva kuñjaraḥ 38 bārhaspatye ca śāstre vai ślokā viniyatāḥ purā asminn arthe mahārāja tan me nigadataḥ śṛṇu 39 kṣamamāṇaṃ nṛpaṃ nityaṃ nīcaḥ paribhavej janaḥ hastiyantā gajasyeva śira evārurukṣati 40 tasmān naiva mṛdur nityaṃ tīkṣṇo vāpi bhaven nṛpaḥ vasante 'rka iva śrīmān na śīto na ca gharmadaḥ 41 pratyakṣeṇānumānena tathaupamyopadeśataḥ parīkṣyās te mahārāja sve pare caiva sarvadā 42 vyasanāni ca sarvāṇi tyajethā bhūridakṣiṇa na caiva na prayuñjīta saṅgaṃ tu parivarjayet 43 nityaṃ hi vyasanī loke paribhūto bhavaty uta udvejayati lokaṃ cāpy ati dveṣī mahīpatiḥ 44 bhavitavyaṃ sadā rājñā garbhiṇī sahadharmiṇā kāraṇaṃ ca mahārāja śṛṇu yenedam iṣyate 45 yathā hi garbhiṇī hitvā svaṃ priyaṃ manaso 'nugam garbhasya hitam ādhatte tathā rājñāpy asaṃśayam 46 vartitavyaṃ kuruśreṣṭha nityaṃ dharmānuvartinā svaṃ priyaṃ samabhityajya yad yal lokahitaṃ bhavet 47 na saṃtyājyaṃ ca te dhairyaṃ kadā cid api pāṇḍava dhīrasya spaṣṭa daṇḍasya na hy ājñā pratihanyate 48 parihāsaś ca bhṛtyais te na nityaṃ vadatāṃ vara kartavyo rājaśārdūla doṣam atra hi me śṛṇu 49 avamanyanti bhartāraṃ saṃharṣād upajīvinaḥ sve sthāne na ca tiṣṭhanti laṅghayanti hi tad vacaḥ 50 preṣyamāṇā vikalpante guhyaṃ cāpy anuyuñjate ayācyaṃ caiva yācante 'bhojyāny āhārayanti ca 51 krudhyanti paridīpyanti bhīmam adhyāsate 'sya ca utkocair vañcanābhiś ca kāryāṇy anuvihanti ca 52 jarjaraṃ cāsya viṣayaṃ kurvanti pratirūpakaiḥ strīr akṣibhiś ca sajjante tulyaveṣā bhavanti ca 53 vātaṃ ṣaṣṭhīvanaṃ caiva kurvate cāsya saṃnidhau nirlajjā naraśārdūla vyāharanti ca tad vacaḥ 54 hayaṃ vā dantinaṃ vāpi rathaṃ nṛpatisaṃmatam adhirohanty anādṛtya harṣule pārthive mṛdau 55 idaṃ te duṣkaraṃ rājann idaṃ te durviceṣṭitam ity evaṃ suhṛdo nāma bruvanti pariṣadgatāḥ 56 kruddhe cāsmin hasanty eva na ca hṛṣyanti pūjitāḥ saṃgharṣaśīlāś ca sadā bhavanty anyonyakāraṇāt 57 visraṃsayanti mantraṃ ca vivṛṇvanti ca duṣkṛtam līlayā caiva kurvanti sāvajñās tasya śāsanam alaṃ karaṇa bhojyaṃ ca tathā snānānulepanam 58 helamānā naravyāghra svasthās tasyopaṣṛṇvate nindanti svān adhīkārān saṃtyajanti ca bhārata 59 na vṛttyā parituṣyanti rājadeyaṃ haranti ca krīḍituṃ tena cecchanti sasūtreṇeva pakṣiṇā asmat praṇeyo rājeti loke caiva vadanty uta 60 ete caivāpare caiva doṣāḥ prādurbhavanty uta nṛpatau mārdavopete harṣule ca yudhiṣṭhira |