|
1
[उमा] उक्तास तवया पृदग धर्माश चातुर्वर्ण्यहिताः शुभाः सर्वव्यापी तु यॊ धर्मॊ भगवंस तं बरवीहि मे 2 [म] बराह्मणा लॊकसारेण सृष्टा धात्रा गुणार्दिना लॊकांस तारयितुं कृत्स्नान मर्त्येषु कषितिथेवताः 3 तेषाम इमं परवक्ष्यामि धर्मकर्मफलॊथयम बराह्मणेषु हि यॊ धर्मः स धर्मः परमॊ मतः 4 इमे तु लॊकधर्मार्दं तरयः सृष्टाः सवयम्भुवा पृदिव्याः सर्जने नित्यं सृष्टास तान अपि मे शृणु 5 वेथॊक्तः परमॊ धर्मः समृतिशास्त्रगतॊ ऽपरः शिष्टाचीर्णः परः परॊक्तस तरयॊ धर्माः सनातनाः 6 तरैविथ्यॊ बराह्मणॊ विथ्वान न चाध्ययन जीवनः तरिकर्मा तरिपरिक्रान्तॊ मैत्र एष समृतॊ थविजः 7 षड इमानि तु कर्माणि परॊवाच भुवनेश्वरः वृत्त्यर्दं बराह्मणानां वै शृणु तानि समाहिता 8 यजनं याजनं चैव तदा थानप्रतिग्रहौ अध्यापनम अधीतं च षट कर्मा धर्मभाग थविजः 9 नित्यस्वाध्यायता धर्मॊ धर्मॊ यज्ञः सनातनः थानं परशस्यते चास्य यदाशक्ति यदाविधि 10 अयं तु परमॊ धर्मः परवृत्तः सत्सु नित्यशः गृहस्दता विशुथ्धानां धर्मस्य निचयॊ महान 11 पञ्च यज्ञविशुथ्धात्मा सत्यवाग अनसूयकः थाता बराह्मण सत्कर्ता सुसंमृष्टनिवेशनः 12 अमानी च सथा जिह्मः सनिग्धवाणी परथस तदा अतिद्यभ्यागत रतिः शेषान्न कृतभॊजनः 13 पाथ्यम अर्घ्यं यदान्यायम आसनं शयनं तदा थीपं परतिश्रयं चापि यॊ थथाति स धार्मिकः 14 परातर उत्दाय चाचम्य भॊजनेनॊपमन्त्र्य च सत्कृत्यानुव्रजेथ यश च तस्य धर्मः सनातनः 15 सर्वातिद्यं तरिवर्गस्य यदाशक्ति थिवानिशम शूथ्र धर्मः समाख्यातस तरिवर्णपरिचारणम 16 परवृत्ति लक्षणॊ धर्मॊ गृहस्देषु विधीयते तम अहं कीर्तयिष्यामि सर्वभूतहितं शुभम 17 थातव्यम असकृच छक्या यष्टव्यम असकृत तदा पुष्टि कर्म विधानं च कर्तव्यं भूतिम इच्छता 18 धर्मेणार्दः समाहार्यॊ धर्मलब्धं तरिधा धनम कर्तव्यं धर्मपरमं मानवेन परयत्नतः 19 एकेनांशेन धर्मार्दश चर्तव्यॊ भूतिम इच्छता एकेनांशेन कामार्द एकम अंशं विवर्धयेत 20 निवृत्ति लक्षणस तव अन्यॊ धर्मॊ मॊक्ष इति समृतः तस्य वृत्तिं परवक्ष्यामि शृणु मे थेवि तत्त्वतः 21 सर्वभूतथया धर्मॊ न चैकग्रामवासिता आशापाशविमॊक्षश च शस्यते मॊक्षकाङ्क्षिणाम 22 न कुण्ड्यां नॊथके सङ्गॊ न वाससि न चासने न तरिथण्डे न शयने नाग्नौ न शरणालये 23 अध्यात्मगतचित्तॊ यस तन मनास तत्परायणः युक्तॊ यॊगं परति सथा परतिसंख्यानम एव च 24 वृक्षमूलशयॊ नित्यं शून्यागार निवेशनः नथीपुलिनशायी च नथीतीररतिश च यः 25 विमुक्तः सर्वसङ्गेषु सनेहबन्धुषु च थविजः आत्मन्य एवात्मनॊ भावं समासज्याटति थविजः 26 सदाणुभूतॊ निराहारॊ मॊक्षथृष्टेन कर्मणा परिव्रजति यॊ युक्तस तस्य धर्मः सनातनः 27 न चैकत्र चिरासक्तॊ न चैकग्राम गॊचरः युक्तॊ हय अटति निर्मुक्तॊ न चैकपुलिने शयः 28 एष मॊक्षविथां धर्मॊ वेथॊक्तः सत्पदः सताम यॊ मार्गम अनुयातीमं पथं तस्य न विथ्यते 29 चतुर्विधा भिक्षवस ते कुटी चर कृतॊथकः हंसः परमहंसश च यॊ यः पश्चात स उत्तमः 30 अतः परतरं नास्ति नाधरं न तिरॊ ऽगरतः अथुःखम असुखं सौम्यम अजरा मरम अव्ययम 31 [उमा] गार्हस्द्यॊ मॊक्षधर्मश च सज्जनाचरितस तवया भाषितॊ मर्त्यलॊकस्य मार्गः शरेयः करॊ महान 32 ऋषिधर्मं तु धर्मज्ञ शरॊतुम इच्छाम्य अनुत्तमम सपृहा भवति मे नित्यं तपॊवननिवासिषु 33 आज्यधूमॊथ्भभॊ गन्धॊ रुणथ्धीव तपॊवनम तं थृष्ट्वा मे मनः परीतं महेश्वर सथा भवेत 34 एतं मे संशयं थेव मुनिधर्मकृतं विभॊ सर्वधर्मार्दतत्त्वज्ञ थेवथेव वथस्व मे निखिलेन मया पृष्टं महाथेव यदातदम 35 [म] हन्त ते ऽहं परवक्ष्यामि मुनिधर्मम अनुत्तमम यं कृत्वा मुनयॊ यान्ति सिथ्धिं सवतपसा शुभे 36 फेनपानाम ऋषीणां यॊ धर्मॊ धर्मविथां सथा तं मे शृणु महाभागे धर्मज्ञे धर्मम आथितः 37 उञ्छन्ति सततं तस्मिन बराह्मं फेनॊत्करं शुभम अमृतं बरह्मणा पीतं मधुरं परसृतं थिवि 38 एष तेषां विशुथ्धानां फेनपानां तपॊधने धर्मचर्या कृतॊ मार्गॊ वालखिल्य गणे शृणु 39 वालखिल्यास तपः सिथ्था मुनयः सूर्यमण्डले उञ्छम उञ्छन्ति धर्मज्ञाः शाकुनीं वृत्तिम आस्दिताः 40 मृगनिर्मॊक वसनाश चीरवल्कल वाससः निर्थ्वंथ्वाः सत्पदं पराप्ता वालखिल्यास तपॊधनाः 41 अङ्गुष्ठ पर्व मात्रास ते सवेष्व अङ्गेषु वयवस्दिताः तपश्चरणम ईहन्ते तेषां धर्मफलं महत 42 ते सुरैः समतां यान्ति सुरकार्यार्द सिथ्धये थयॊतयन्तॊ थिशः सर्वास तपसा थग्धकिल्बिषाः 43 ये तव अन्ये शुथ्धमनसॊ थया धर्मपरायणाः सन्तश चक्रचराः पुण्याः सॊमलॊकचराश च ये 44 पितृलॊकसमीपस्दास त उञ्छन्ति यदाविधि संप्रक्षालाश्म कुट्टाश चथन्तॊलूखलिनस तदा 45 सॊमपानां च थेवानाम ऊष्मपाणां तदैव च उञ्छन्ति ये समीपस्दाः सवभावनियतेन्थ्रियाः 46 तेषाम अग्निपरिष्यन्थः पितृथेवार्चनं तदा यज्ञानां चापि पञ्चानां यजनं धर्म उच्यते 47 एष चक्रचरैर थेवि थेवलॊकचरैर थविजैः ऋषिधर्मः सथा चीर्णॊ यॊ ऽनयस तम अपि मे शृणु 48 सर्वेष्व एवर्षिधर्मेषु जेय आत्मा जितेन्थ्रियः कामक्रॊधौ ततः पश्चाज जेतव्याव इति मे मतिः 49 अग्निहॊत्रपरिस्पन्थॊ धर्मरात्रि समासनम सॊमयज्ञाभ्यनुज्ञानं पञ्चमी यज्ञथक्षिणा 50 नित्यं यज्ञक्रिया धर्मः पितृथेवार्चने रतिः सर्वातिद्यं च कर्तव्यम अन्नेनॊञ्छार्जितेन वै 51 निवृत्तिर उपभॊगस्य गॊरसानां च वै रतिः सदण्डिले शयनं यॊगः शाकपर्णनिषेवणम 52 फलमूलाशनं वायुर आपः शैवलभक्षणम ऋषीणां नियमा हय एते यैर जयन्त्य अजितां गतिम 53 विधूमे नयस्तमुसले वयङ्गारे भुक्तवज जने अतीतपात्र संचारे काले विगतभैक्षके 54 अतिदिं काङ्क्षमाणॊ वै शेषान्न कृतभॊजनः सत्यधर्मरतिः कषान्तॊ मुनिधर्मेण युज्यते 55 न सतम्भी न च मानी यॊ न परमत्तॊ न विस्मितः मित्रामित्र समॊ मैत्रॊ यः स धर्मविथ उत्तमः |
1
[umā] uktās tvayā pṛthag dharmāś cāturvarṇyahitāḥ śubhāḥ sarvavyāpī tu yo dharmo bhagavaṃs taṃ bravīhi me 2 [m] brāhmaṇā lokasāreṇa sṛṣṭā dhātrā guṇārthinā lokāṃs tārayituṃ kṛtsnān martyeṣu kṣitidevatāḥ 3 teṣām imaṃ pravakṣyāmi dharmakarmaphalodayam brāhmaṇeṣu hi yo dharmaḥ sa dharmaḥ paramo mataḥ 4 ime tu lokadharmārthaṃ trayaḥ sṛṣṭāḥ svayambhuvā pṛthivyāḥ sarjane nityaṃ sṛṣṭās tān api me śṛṇu 5 vedoktaḥ paramo dharmaḥ smṛtiśāstragato 'paraḥ śiṣṭācīrṇaḥ paraḥ proktas trayo dharmāḥ sanātanāḥ 6 traividyo brāhmaṇo vidvān na cādhyayana jīvanaḥ trikarmā triparikrānto maitra eṣa smṛto dvijaḥ 7 ṣaḍ imāni tu karmāṇi provāca bhuvaneśvaraḥ vṛttyarthaṃ brāhmaṇānāṃ vai śṛṇu tāni samāhitā 8 yajanaṃ yājanaṃ caiva tathā dānapratigrahau adhyāpanam adhītaṃ ca ṣaṭ karmā dharmabhāg dvijaḥ 9 nityasvādhyāyatā dharmo dharmo yajñaḥ sanātanaḥ dānaṃ praśasyate cāsya yathāśakti yathāvidhi 10 ayaṃ tu paramo dharmaḥ pravṛttaḥ satsu nityaśaḥ gṛhasthatā viśuddhānāṃ dharmasya nicayo mahān 11 pañca yajñaviśuddhātmā satyavāg anasūyakaḥ dātā brāhmaṇa satkartā susaṃmṛṣṭaniveśanaḥ 12 amānī ca sadā jihmaḥ snigdhavāṇī pradas tathā atithyabhyāgata ratiḥ śeṣānna kṛtabhojanaḥ 13 pādyam arghyaṃ yathānyāyam āsanaṃ śayanaṃ tathā dīpaṃ pratiśrayaṃ cāpi yo dadāti sa dhārmikaḥ 14 prātar utthāya cācamya bhojanenopamantrya ca satkṛtyānuvrajed yaś ca tasya dharmaḥ sanātanaḥ 15 sarvātithyaṃ trivargasya yathāśakti divāniśam śūdra dharmaḥ samākhyātas trivarṇaparicāraṇam 16 pravṛtti lakṣaṇo dharmo gṛhastheṣu vidhīyate tam ahaṃ kīrtayiṣyāmi sarvabhūtahitaṃ śubham 17 dātavyam asakṛc chakyā yaṣṭavyam asakṛt tathā puṣṭi karma vidhānaṃ ca kartavyaṃ bhūtim icchatā 18 dharmeṇārthaḥ samāhāryo dharmalabdhaṃ tridhā dhanam kartavyaṃ dharmaparamaṃ mānavena prayatnataḥ 19 ekenāṃśena dharmārthaś cartavyo bhūtim icchatā ekenāṃśena kāmārtha ekam aṃśaṃ vivardhayet 20 nivṛtti lakṣaṇas tv anyo dharmo mokṣa iti smṛtaḥ tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi śṛṇu me devi tattvataḥ 21 sarvabhūtadayā dharmo na caikagrāmavāsitā āśāpāśavimokṣaś ca śasyate mokṣakāṅkṣiṇām 22 na kuṇḍyāṃ nodake saṅgo na vāsasi na cāsane na tridaṇḍe na śayane nāgnau na śaraṇālaye 23 adhyātmagatacitto yas tan manās tatparāyaṇaḥ yukto yogaṃ prati sadā pratisaṃkhyānam eva ca 24 vṛkṣamūlaśayo nityaṃ śūnyāgāra niveśanaḥ nadīpulinaśāyī ca nadītīraratiś ca yaḥ 25 vimuktaḥ sarvasaṅgeṣu snehabandhuṣu ca dvijaḥ ātmany evātmano bhāvaṃ samāsajyāṭati dvijaḥ 26 sthāṇubhūto nirāhāro mokṣadṛṣṭena karmaṇā parivrajati yo yuktas tasya dharmaḥ sanātanaḥ 27 na caikatra cirāsakto na caikagrāma gocaraḥ yukto hy aṭati nirmukto na caikapuline śayaḥ 28 eṣa mokṣavidāṃ dharmo vedoktaḥ satpathaḥ satām yo mārgam anuyātīmaṃ padaṃ tasya na vidyate 29 caturvidhā bhikṣavas te kuṭī cara kṛtodakaḥ haṃsaḥ paramahaṃsaś ca yo yaḥ paścāt sa uttamaḥ 30 ataḥ parataraṃ nāsti nādharaṃ na tiro 'grataḥ aduḥkham asukhaṃ saumyam ajarā maram avyayam 31 [umā] gārhasthyo mokṣadharmaś ca sajjanācaritas tvayā bhāṣito martyalokasya mārgaḥ śreyaḥ karo mahān 32 ṛṣidharmaṃ tu dharmajña śrotum icchāmy anuttamam spṛhā bhavati me nityaṃ tapovananivāsiṣu 33 ājyadhūmodbhabho gandho ruṇaddhīva tapovanam taṃ dṛṣṭvā me manaḥ prītaṃ maheśvara sadā bhavet 34 etaṃ me saṃśayaṃ deva munidharmakṛtaṃ vibho sarvadharmārthatattvajña devadeva vadasva me nikhilena mayā pṛṣṭaṃ mahādeva yathātatham 35 [m] hanta te 'haṃ pravakṣyāmi munidharmam anuttamam yaṃ kṛtvā munayo yānti siddhiṃ svatapasā śubhe 36 phenapānām ṛṣīṇāṃ yo dharmo dharmavidāṃ sadā taṃ me śṛṇu mahābhāge dharmajñe dharmam āditaḥ 37 uñchanti satataṃ tasmin brāhmaṃ phenotkaraṃ śubham amṛtaṃ brahmaṇā pītaṃ madhuraṃ prasṛtaṃ divi 38 eṣa teṣāṃ viśuddhānāṃ phenapānāṃ tapodhane dharmacaryā kṛto mārgo vālakhilya gaṇe śṛṇu 39 vālakhilyās tapaḥ siddā munayaḥ sūryamaṇḍale uñcham uñchanti dharmajñāḥ śākunīṃ vṛttim āsthitāḥ 40 mṛganirmoka vasanāś cīravalkala vāsasaḥ nirdvaṃdvāḥ satpathaṃ prāptā vālakhilyās tapodhanāḥ 41 aṅguṣṭha parva mātrās te sveṣv aṅgeṣu vyavasthitāḥ tapaścaraṇam īhante teṣāṃ dharmaphalaṃ mahat 42 te suraiḥ samatāṃ yānti surakāryārtha siddhaye dyotayanto diśaḥ sarvās tapasā dagdhakilbiṣāḥ 43 ye tv anye śuddhamanaso dayā dharmaparāyaṇāḥ santaś cakracarāḥ puṇyāḥ somalokacarāś ca ye 44 pitṛlokasamīpasthās ta uñchanti yathāvidhi saṃprakṣālāśma kuṭṭāś cadantolūkhalinas tathā 45 somapānāṃ ca devānām ūṣmapāṇāṃ tathaiva ca uñchanti ye samīpasthāḥ svabhāvaniyatendriyāḥ 46 teṣām agnipariṣyandaḥ pitṛdevārcanaṃ tathā yajñānāṃ cāpi pañcānāṃ yajanaṃ dharma ucyate 47 eṣa cakracarair devi devalokacarair dvijaiḥ ṛṣidharmaḥ sadā cīrṇo yo 'nyas tam api me śṛṇu 48 sarveṣv evarṣidharmeṣu jeya ātmā jitendriyaḥ kāmakrodhau tataḥ paścāj jetavyāv iti me matiḥ 49 agnihotraparispando dharmarātri samāsanam somayajñābhyanujñānaṃ pañcamī yajñadakṣiṇā 50 nityaṃ yajñakriyā dharmaḥ pitṛdevārcane ratiḥ sarvātithyaṃ ca kartavyam annenoñchārjitena vai 51 nivṛttir upabhogasya gorasānāṃ ca vai ratiḥ sthaṇḍile śayanaṃ yogaḥ śākaparṇaniṣevaṇam 52 phalamūlāśanaṃ vāyur āpaḥ śaivalabhakṣaṇam ṛṣīṇāṃ niyamā hy ete yair jayanty ajitāṃ gatim 53 vidhūme nyastamusale vyaṅgāre bhuktavaj jane atītapātra saṃcāre kāle vigatabhaikṣake 54 atithiṃ kāṅkṣamāṇo vai śeṣānna kṛtabhojanaḥ satyadharmaratiḥ kṣānto munidharmeṇa yujyate 55 na stambhī na ca mānī yo na pramatto na vismitaḥ mitrāmitra samo maitro yaḥ sa dharmavid uttamaḥ |