|
1
[बर] भूतानाम अद पञ्चानां यदैषाम ईश्वरं मनः नियमे च विसर्गे च भूतात्मा मन एव च 2 अधिष्ठाता मनॊ नित्यं भूतानां महतां तदा बुथ्धिर ऐश्वर्यम आचष्टे कषेत्रज्ञः सर्व उच्यते 3 इन्थ्रियाणि मनॊ युङ्क्ते सथश्वान इव सारदिः इन्थ्रियाणि मनॊ बुथ्धिं कषेत्रज्ञॊ युञ्जते सथा 4 महाभूतसमायुक्तं बुथ्धिसंयमनं रदम तम आरुह्य स भूतात्मा समन्तात परिधावति 5 इन्थ्रियग्रामसंयुक्तॊ मनः सारदिर एव च बुथ्धिसंयमनॊ नित्यं महान बरह्ममयॊ रद 6 एवं यॊ वेत्ति विथ्वान वै सथा बरह्ममयं रदम स धीरः सर्वलॊकेषु न मॊहम अधिगच्छति 7 अव्यक्ताथि विशेषान्तं तरस सदावरसंकुलम चन्थ्रसूर्यप्रभालॊकं गरहनक्षत्रमण्डितम 8 नथी पर्वत जालैश च सर्वतः परिभूषितम विविधाबिःस तदाथ्भिश च सततं समलंकृतम 9 आजीवः सर्वभूतानां सर्वप्राणभृतां गतिः एतथ बरह्म वनं नित्यं यस्मिंश चरति कषेत्रवित 10 लॊके ऽसमिन यानि भूतानि सदावराणि चराणि च तान्य एवाग्रे परलीयन्ते पश्चाथ भूतकृता गुणाः गुणेभ्यः पञ्च भूतानि एष भूतसमुच्छ्रयः 11 थेवा मनुष्या गन्धर्वाः पिशाचासुरराक्षसाः सर्वे सवभावतः सृष्टा न करियाभ्यॊ न कारणात 12 एते विश्वकृतॊ विप्रा जायन्ते ह पुनः पुनः तेभ्यः परसूतास तेष्व एव महाभूतेषु पञ्चसु परलीयन्ते यदाकालम ऊर्मयः सागरे यदा 13 विश्वसृग्भ्यस तु भूतेभ्यॊ महाभूतानि गच्छति भूतेभ्यश चापि पञ्चभ्यॊ मुक्तॊ गच्छेत परजापतिम 14 परजापतिर इथं सर्वं तपसैवासृजत परभुः तदैव वेथान ऋषयस तपसा परतिपेथिरे 15 तपसश चानुपूर्व्येण फलमूलाशिनस तदा तरैलॊक्यं तपसा सिथ्धाः पश्यन्तीह समाहिताः 16 ओषधान्य अगथाथीनी नाना विथ्याश च सर्वशः तपसैव परसिध्यन्ति तपॊ मूलं हि साधनम 17 यथ थुरापं थुराम्नायं थुराधर्षं थुरन्वयम तत सर्वं तपसा साध्यं तपॊ हि थुरतिक्रमम 18 सुरापॊ बरह्महा सतेयी भरूणहा गुरुतल्पगः तपसैव सुतप्तेन मुच्यन्ते किल्बिषात ततः 19 मनुष्याः पितरॊ थेवाः पशवॊ मृगपक्षिणः यानि चान्यानि भूतानि तरसानि सदावराणि च 20 तपः परायणा नित्यं सिध्यन्ते तपसा सथा तदैव तपसा थेवा महाभागा थिवं गताः 21 आशीर युक्तानि कर्माणि कुर्वते ये तव अतन्थ्रिताः अहंकारसमायुक्तास ते सकाशे परजापतेः 22 धयानयॊगेन शुथ्धेन निर्ममा निरहंकृताः पराप्नुवन्ति महात्मानॊ महान्तं लॊकम उत्तमम 23 धयानयॊगाथ उपागम्य परसन्नमतयः सथा सुखॊपचयम अव्यक्तं परविशन्त्य आत्मवत्तया 24 धयानयॊगाथ उपागम्य निर्ममा निरहंकृताः अव्यक्तं परविशन्तीह महान्तं लॊकम उत्तमम 25 अव्यक्ताथ एव संभूतः समयज्ञॊ गतः पुनः तमॊ रजॊभ्यां निर्मुक्तः सत्त्वम आस्दाय केवलम 26 विमुक्तः सर्वपापेभ्यः सर्वं तयजति निष्कलः कषेत्रज्ञ इति तं विथ्याथ यस तं वेथ स वेथवित 27 चित्तं चित्ताथ उपागम्य मुनिर आसीत संयतः यच चित्तस तन मना भूत्वा गुह्यम एतत सनातनम 28 अव्यक्ताथि विशेषान्तम अविथ्या लक्षणं समृतम निबॊधत यदा हीथं गुणैर लक्षणम इत्य उत 29 थव्यक्षरस तु भवेन मृत्युस तर्यक्षरं बरह्म शाश्वतम ममेति च भवेन मृत्युर न ममेति च शाश्वतम 30 कर्म के चित परशंसन्ति मन्थबुथ्धितरा नराः ये तु बुथ्धा महात्मानॊ न परशंसन्ति कर्म ते 31 कर्मणा जायते जन्तुर मूर्तिमान षॊडशात्मकः पुरुषं सृजते ऽविथ्या अग्राह्यम अमृताशिनम 32 तस्मात कर्मसु निःस्नेहा ये के चित पारथर्शिनः विथ्यामयॊ ऽयं पुरुषॊ न तु कर्ममयः समृतः 33 अपूर्वम अमृतं नित्यं य एनम अविचारिणम य एनं विन्थते ऽऽतमानम अग्राह्यम अमृताशिनम अग्राह्यॊ ऽमृतॊ भवति य एभिः कारणैर धरुवः 34 अपॊह्य सर्वसंकल्पान संयम्यात्मानम आत्मनि स तथ बरह्म शुभं वेत्ति यस्माथ भूयॊ न विथ्यते 35 परसाथेनैव सत्त्वस्य परसाथं समवाप्नुयात लक्षणं हि परसाथस्य यदा सयात सवप्नथर्शनम 36 गतिर एषा तु मुक्तानां ये जञानपरिनिष्ठिताः परवृत्तयश च याः सर्वाः पश्यन्ति परणामजाः 37 एषा गतिर असक्तानाम एष धर्मः सनातनः एषा जञानवतां पराप्तिर एतथ वृत्तम अनिन्थितम 38 समेन सर्वभूतेषु निःस्पृहेण निराशिषा शक्या गतिर इयं गन्तुं सर्वत्र समथर्शिना 39 एतथ वः सर्वम आख्यातं मया विप्रर्षिसत्तमाः एवम आचरत कषिप्रं ततः सिथ्धिम अवाप्स्यद 40 [गुरु] इत्य उक्तास ते तु मुनयॊ बरह्मणा गुरुणा तदा कृतवन्तॊ महात्मानस ततॊ लॊकान अवाप्नुवन 41 तवम अप्य एतन महाभाग यदॊक्तं बरह्मणॊ वचः सम्यग आचार शुथ्धात्मंस ततः सिथ्धिम अवाप्स्यसि 42 [वा] इत्य उक्तः स तथा शिष्यॊ गुरुणा धर्मम उत्तमम चकार सर्वं कौन्तेय ततॊ मॊक्षम अवाप्तवान 43 कृतकृत्यश च स तथा शिष्यः कुरुकुलॊथ्वह तत पथं समनुप्राप्तॊ यत्र गत्वा न शॊचति 44 [अर्जुन] कॊ नव असौ बराह्मणः कृष्ण कश च शिष्यॊ जनार्थन शरॊतव्यं चेन मयैतथ वै तत तवम आचक्ष्व मे विभॊ 45 [वा] अहं गुरुर महाबाहॊ मनः शिष्यं च विथ्धि मे तवत परीत्या गुह्यम एतच च कदितं मे धनंजय 46 मयि चेथ अस्ति ते परीतिर नित्यं कुरुकुलॊथ्वह अध्यात्मम एतच छरुत्वा तवं सम्यग आचर सुव्रत 47 ततस तवं सम्यग आचीर्णे धर्मे ऽसमिन कुरुनन्थन सर्वपापविशुथ्धात्मा मॊक्षं पराप्स्यसि केवलम 48 पूर्वम अप्य एतथ एवॊक्तं युथ्धकाल उपस्दिते मया तव महाबाहॊ तस्माथ अत्र मनः कुरु 49 मया तु भरतश्रेष्ठ चिरथृष्टः पिता विभॊ तम अहं थरष्टुम इच्छामि संमते तव फल्गुन 50 [व] इत्य उक्तवचनं कृष्णं परत्युवाच धनंजयः गच्छावॊ नगरं कृष्ण गजसाह्वयम अथ्य वै 51 समेत्य तत्र राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम समनुज्ञाप्य थुर्धर्षं सवां पुरीं यातुम अर्हसि |
1
[br] bhūtānām atha pañcānāṃ yathaiṣām īśvaraṃ manaḥ niyame ca visarge ca bhūtātmā mana eva ca 2 adhiṣṭhātā mano nityaṃ bhūtānāṃ mahatāṃ tathā buddhir aiśvaryam ācaṣṭe kṣetrajñaḥ sarva ucyate 3 indriyāṇi mano yuṅkte sadaśvān iva sārathiḥ indriyāṇi mano buddhiṃ kṣetrajño yuñjate sadā 4 mahābhūtasamāyuktaṃ buddhisaṃyamanaṃ ratham tam āruhya sa bhūtātmā samantāt paridhāvati 5 indriyagrāmasaṃyukto manaḥ sārathir eva ca buddhisaṃyamano nityaṃ mahān brahmamayo ratha 6 evaṃ yo vetti vidvān vai sadā brahmamayaṃ ratham sa dhīraḥ sarvalokeṣu na moham adhigacchati 7 avyaktādi viśeṣāntaṃ trasa sthāvarasaṃkulam candrasūryaprabhālokaṃ grahanakṣatramaṇḍitam 8 nadī parvata jālaiś ca sarvataḥ paribhūṣitam vividhābiḥs tathādbhiś ca satataṃ samalaṃkṛtam 9 ājīvaḥ sarvabhūtānāṃ sarvaprāṇabhṛtāṃ gatiḥ etad brahma vanaṃ nityaṃ yasmiṃś carati kṣetravit 10 loke 'smin yāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca tāny evāgre pralīyante paścād bhūtakṛtā guṇāḥ guṇebhyaḥ pañca bhūtāni eṣa bhūtasamucchrayaḥ 11 devā manuṣyā gandharvāḥ piśācāsurarākṣasāḥ sarve svabhāvataḥ sṛṣṭā na kriyābhyo na kāraṇāt 12 ete viśvakṛto viprā jāyante ha punaḥ punaḥ tebhyaḥ prasūtās teṣv eva mahābhūteṣu pañcasu pralīyante yathākālam ūrmayaḥ sāgare yathā 13 viśvasṛgbhyas tu bhūtebhyo mahābhūtāni gacchati bhūtebhyaś cāpi pañcabhyo mukto gacchet prajāpatim 14 prajāpatir idaṃ sarvaṃ tapasaivāsṛjat prabhuḥ tathaiva vedān ṛṣayas tapasā pratipedire 15 tapasaś cānupūrvyeṇa phalamūlāśinas tathā trailokyaṃ tapasā siddhāḥ paśyantīha samāhitāḥ 16 oṣadhāny agadādīnī nānā vidyāś ca sarvaśaḥ tapasaiva prasidhyanti tapo mūlaṃ hi sādhanam 17 yad durāpaṃ durāmnāyaṃ durādharṣaṃ duranvayam tat sarvaṃ tapasā sādhyaṃ tapo hi duratikramam 18 surāpo brahmahā steyī bhrūṇahā gurutalpagaḥ tapasaiva sutaptena mucyante kilbiṣāt tataḥ 19 manuṣyāḥ pitaro devāḥ paśavo mṛgapakṣiṇaḥ yāni cānyāni bhūtāni trasāni sthāvarāṇi ca 20 tapaḥ parāyaṇā nityaṃ sidhyante tapasā sadā tathaiva tapasā devā mahābhāgā divaṃ gatāḥ 21 āśīr yuktāni karmāṇi kurvate ye tv atandritāḥ ahaṃkārasamāyuktās te sakāśe prajāpateḥ 22 dhyānayogena śuddhena nirmamā nirahaṃkṛtāḥ prāpnuvanti mahātmāno mahāntaṃ lokam uttamam 23 dhyānayogād upāgamya prasannamatayaḥ sadā sukhopacayam avyaktaṃ praviśanty ātmavattayā 24 dhyānayogād upāgamya nirmamā nirahaṃkṛtāḥ avyaktaṃ praviśantīha mahāntaṃ lokam uttamam 25 avyaktād eva saṃbhūtaḥ samayajño gataḥ punaḥ tamo rajobhyāṃ nirmuktaḥ sattvam āsthāya kevalam 26 vimuktaḥ sarvapāpebhyaḥ sarvaṃ tyajati niṣkalaḥ kṣetrajña iti taṃ vidyād yas taṃ veda sa vedavit 27 cittaṃ cittād upāgamya munir āsīta saṃyataḥ yac cittas tan manā bhūtvā guhyam etat sanātanam 28 avyaktādi viśeṣāntam avidyā lakṣaṇaṃ smṛtam nibodhata yathā hīdaṃ guṇair lakṣaṇam ity uta 29 dvyakṣaras tu bhaven mṛtyus tryakṣaraṃ brahma śāśvatam mameti ca bhaven mṛtyur na mameti ca śāśvatam 30 karma ke cit praśaṃsanti mandabuddhitarā narāḥ ye tu buddhā mahātmāno na praśaṃsanti karma te 31 karmaṇā jāyate jantur mūrtimān ṣoḍaśātmakaḥ puruṣaṃ sṛjate 'vidyā agrāhyam amṛtāśinam 32 tasmāt karmasu niḥsnehā ye ke cit pāradarśinaḥ vidyāmayo 'yaṃ puruṣo na tu karmamayaḥ smṛtaḥ 33 apūrvam amṛtaṃ nityaṃ ya enam avicāriṇam ya enaṃ vindate ''tmānam agrāhyam amṛtāśinam agrāhyo 'mṛto bhavati ya ebhiḥ kāraṇair dhruvaḥ 34 apohya sarvasaṃkalpān saṃyamyātmānam ātmani sa tad brahma śubhaṃ vetti yasmād bhūyo na vidyate 35 prasādenaiva sattvasya prasādaṃ samavāpnuyāt lakṣaṇaṃ hi prasādasya yathā syāt svapnadarśanam 36 gatir eṣā tu muktānāṃ ye jñānapariniṣṭhitāḥ pravṛttayaś ca yāḥ sarvāḥ paśyanti paraṇāmajāḥ 37 eṣā gatir asaktānām eṣa dharmaḥ sanātanaḥ eṣā jñānavatāṃ prāptir etad vṛttam aninditam 38 samena sarvabhūteṣu niḥspṛheṇa nirāśiṣā śakyā gatir iyaṃ gantuṃ sarvatra samadarśinā 39 etad vaḥ sarvam ākhyātaṃ mayā viprarṣisattamāḥ evam ācarata kṣipraṃ tataḥ siddhim avāpsyatha 40 [guru] ity uktās te tu munayo brahmaṇā guruṇā tathā kṛtavanto mahātmānas tato lokān avāpnuvan 41 tvam apy etan mahābhāga yathoktaṃ brahmaṇo vacaḥ samyag ācāra śuddhātmaṃs tataḥ siddhim avāpsyasi 42 [vā] ity uktaḥ sa tadā śiṣyo guruṇā dharmam uttamam cakāra sarvaṃ kaunteya tato mokṣam avāptavān 43 kṛtakṛtyaś ca sa tadā śiṣyaḥ kurukulodvaha tat padaṃ samanuprāpto yatra gatvā na śocati 44 [arjuna] ko nv asau brāhmaṇaḥ kṛṣṇa kaś ca śiṣyo janārdana śrotavyaṃ cen mayaitad vai tat tvam ācakṣva me vibho 45 [vā] ahaṃ gurur mahābāho manaḥ śiṣyaṃ ca viddhi me tvat prītyā guhyam etac ca kathitaṃ me dhanaṃjaya 46 mayi ced asti te prītir nityaṃ kurukulodvaha adhyātmam etac chrutvā tvaṃ samyag ācara suvrata 47 tatas tvaṃ samyag ācīrṇe dharme 'smin kurunandana sarvapāpaviśuddhātmā mokṣaṃ prāpsyasi kevalam 48 pūrvam apy etad evoktaṃ yuddhakāla upasthite mayā tava mahābāho tasmād atra manaḥ kuru 49 mayā tu bharataśreṣṭha ciradṛṣṭaḥ pitā vibho tam ahaṃ draṣṭum icchāmi saṃmate tava phalguna 50 [v] ity uktavacanaṃ kṛṣṇaṃ pratyuvāca dhanaṃjayaḥ gacchāvo nagaraṃ kṛṣṇa gajasāhvayam adya vai 51 sametya tatra rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram samanujñāpya durdharṣaṃ svāṃ purīṃ yātum arhasi |