|
1
rāghavaś cāpi vipulaṃ taṃ rākṣasavanaukasām śrutvā saṃgrāmanirghoṣaṃ jāmbavantam uvāca ha 2 saumya nūnaṃ hanumatā kṛtaṃ karma suduṣkaram śrūyate hi yathā bhīmaḥ sumahān āyudhasvanaḥ 3 tad gaccha kuru sāhāyyaṃ svabalenābhisaṃvṛtaḥ kṣipram ṛṣkapate tasya kapiśreṣṭhasya yudhyataḥ 4 ṛkṣarājas tathety uktvā svenānīkena saṃvṛtaḥ āgacchat paścimadvāraṃ hanūmān yatra vānaraḥ 5 athāyāntaṃ hanūmantaṃ dadarśarkṣapatiḥ pathi vānaraiḥ kṛtasaṃgrāmaiḥ śvasadbhir abhisaṃvṛtam 6 dṛṣṭvā pathi hanūmāṃś ca tad ṛṣkabalam udyatam nīlameghanibhaṃ bhīmaṃ saṃnivārya nyavartata 7 sa tena harisainyena saṃnikarṣaṃ mahāyaśāḥ śīghram āgamya rāmāya duḥkhito vākyam abravīt 8 samare yudhyamānānām asmākaṃ prekṣatāṃ ca saḥ jaghāna rudatīṃ sītām indrajid rāvaṇātmajaḥ 9 udbhrāntacittas tāṃ dṛṣṭvā viṣaṇṇo 'ham ariṃdama tad ahaṃ bhavato vṛttaṃ vijñāpayitum āgataḥ 10 tasya tadvacanaṃ śrutvā rāghavaḥ śokamūrchitaḥ nipapāta tadā bhūmau chinnamūla iva drumaḥ 11 taṃ bhūmau devasaṃkāśaṃ patitaṃ dṛśya rāghavam abhipetuḥ samutpatya sarvataḥ kapisattamāḥ 12 asiñcan salilaiś cainaṃ padmotpalasugandhibhiḥ pradahantam asahyaṃ ca sahasāgnim ivotthitam 13 taṃ lakṣmaṇo 'tha bāhubhyāṃ pariṣvajya suduḥkhitaḥ uvāca rāmam asvasthaṃ vākyaṃ hetvarthasaṃhitam 14 śubhe vartmani tiṣṭhantaṃ tvām āryavijitendriyam anarthebhyo na śaknoti trātuṃ dharmo nirarthakaḥ 15 bhūtānāṃ sthāvarāṇāṃ ca jaṅgamānāṃ ca darśanam yathāsti na tathā dharmas tena nāstīti me matiḥ 16 yathaiva sthāvaraṃ vyaktaṃ jaṅgamaṃ ca tathāvidham nāyam arthas tathā yuktas tvadvidho na vipadyate 17 yady adharmo bhaved bhūto rāvaṇo narakaṃ vrajet bhavāṃś ca dharmasaṃyukto naivaṃ vyasanam āpnuyāt 18 tasya ca vyasanābhāvād vyasanaṃ ca gate tvayi dharmeṇopalabhed dharmam adharmaṃ cāpy adharmataḥ 19 yadi dharmeṇa yujyeran nādharmarucayo janāḥ dharmeṇa caratāṃ dharmas tathā caiṣāṃ phalaṃ bhavet 20 yasmād arthā vivardhante yeṣv adharmaḥ pratiṣṭhitaḥ kliśyante dharmaśīlāś ca tasmād etau nirarthakau 21 vadhyante pāpakarmāṇo yady adharmeṇa rāghava vadhakarmahato dharmaḥ sa hataḥ kaṃ vadhiṣyati 22 atha vā vihitenāyaṃ hanyate hanti vā param vidhir ālipyate tena na sa pāpena karmaṇā 23 adṛṣṭapratikāreṇa avyaktenāsatā satā kathaṃ śakyaṃ paraṃ prāptuṃ dharmeṇārivikarśana 24 yadi sat syāt satāṃ mukhya nāsat syāt tava kiṃ cana tvayā yadīdṛśaṃ prāptaṃ tasmāt san nopapadyate 25 atha vā durbalaḥ klībo balaṃ dharmo 'nuvartate durbalo hṛtamaryādo na sevya iti me matiḥ 26 balasya yadi ced dharmo guṇabhūtaḥ parākrame dharmam utsṛjya vartasva yathā dharme tathā bale 27 atha cet satyavacanaṃ dharmaḥ kila paraṃtapa anṛtas tvayy akaruṇaḥ kiṃ na baddhas tvayā pitā 28 yadi dharmo bhaved bhūta adharmo vā paraṃtapa na sma hatvā muniṃ vajrī kuryād ijyāṃ śatakratuḥ 29 adharmasaṃśrito dharmo vināśayati rāghava sarvam etad yathākāmaṃ kākutstha kurute naraḥ 30 mama cedaṃ mataṃ tāta dharmo 'yam iti rāghava dharmamūlaṃ tvayā chinnaṃ rājyam utsṛjatā tadā 31 arthebhyo hi vivṛddhebhyaḥ saṃvṛddhebhyas tatas tataḥ kriyāḥ sarvāḥ pravartante parvatebhya ivāpagāḥ 32 arthena hi viyuktasya puruṣasyālpatejasaḥ vyucchidyante kriyāḥ sarvā grīṣme kusarito yathā 33 so 'yam arthaṃ parityajya sukhakāmaḥ sukhaidhitaḥ pāpam ārabhate kartuṃ tathā doṣaḥ pravartate 34 yasyārthās tasya mitrāṇi yasyārthās tasya bāndhavaḥ yasyārthāḥ sa pumāṁl loke yasyārthāḥ sa ca paṇḍitaḥ 35 yasyārthāḥ sa ca vikrānto yasyārthāḥ sa ca buddhimān yasyārthāḥ sa mahābhāgo yasyārthāḥ sa mahāguṇaḥ 36 arthasyaite parityāge doṣāḥ pravyāhṛtā mayā rājyam utsṛjatā vīra yena buddhis tvayā kṛtā 37 yasyārthā dharmakāmārthās tasya sarvaṃ pradakṣiṇam adhanenārthakāmena nārthaḥ śakyo vicinvatā 38 harṣaḥ kāmaś ca darpaś ca dharmaḥ krodhaḥ śamo damaḥ arthād etāni sarvāṇi pravartante narādhipa 39 yeṣāṃ naśyaty ayaṃ lokaś caratāṃ dharmacāriṇām te 'rthās tvayi na dṛśyante durdineṣu yathā grahāḥ 40 tvayi pravrajite vīra guroś ca vacane sthite rakṣasāpahṛtā bhāryā prāṇaiḥ priyatarā tava 41 tad adya vipulaṃ vīra duḥkham indrajitā kṛtam karmaṇā vyapaneṣyāmi tasmād uttiṣṭha rāghava 42 ayam anagha tavoditaḥ priyārthaṃ; janakasutā nidhanaṃ nirīkṣya ruṣṭaḥ sahayagajarathāṃ sarākṣasendrāṃ; bhṛśam iṣubhir vinipātayāmi laṅkām |
1
राघवश चापि विपुलं तं राक्षसवनौकसाम शरुत्वा संग्रामनिर्घॊषं जाम्बवन्तम उवाच ह 2 सौम्य नूनं हनुमता कृतं कर्म सुथुष्करम शरूयते हि यदा भीमः सुमहान आयुधस्वनः 3 तथ गच्छ कुरु साहाय्यं सवबलेनाभिसंवृतः कषिप्रम ऋष्कपते तस्य कपिश्रेष्ठस्य युध्यतः 4 ऋक्षराजस तदेत्य उक्त्वा सवेनानीकेन संवृतः आगच्छत पश्चिमथ्वारं हनूमान यत्र वानरः 5 अदायान्तं हनूमन्तं थथर्शर्क्षपतिः पदि वानरैः कृतसंग्रामैः शवसथ्भिर अभिसंवृतम 6 थृष्ट्वा पदि हनूमांश च तथ ऋष्कबलम उथ्यतम नीलमेघनिभं भीमं संनिवार्य नयवर्तत 7 स तेन हरिसैन्येन संनिकर्षं महायशाः शीघ्रम आगम्य रामाय थुःखितॊ वाक्यम अब्रवीत 8 समरे युध्यमानानाम अस्माकं परेक्षतां च सः जघान रुथतीं सीताम इन्थ्रजिथ रावणात्मजः 9 उथ्भ्रान्तचित्तस तां थृष्ट्वा विषण्णॊ ऽहम अरिंथम तथ अहं भवतॊ वृत्तं विज्ञापयितुम आगतः 10 तस्य तथ्वचनं शरुत्वा राघवः शॊकमूर्छितः निपपात तथा भूमौ छिन्नमूल इव थरुमः 11 तं भूमौ थेवसंकाशं पतितं थृश्य राघवम अभिपेतुः समुत्पत्य सर्वतः कपिसत्तमाः 12 असिञ्चन सलिलैश चैनं पथ्मॊत्पलसुगन्धिभिः परथहन्तम असह्यं च सहसाग्निम इवॊत्दितम 13 तं लक्ष्मणॊ ऽद बाहुभ्यां परिष्वज्य सुथुःखितः उवाच रामम अस्वस्दं वाक्यं हेत्वर्दसंहितम 14 शुभे वर्त्मनि तिष्ठन्तं तवाम आर्यविजितेन्थ्रियम अनर्देभ्यॊ न शक्नॊति तरातुं धर्मॊ निरर्दकः 15 भूतानां सदावराणां च जङ्गमानां च थर्शनम यदास्ति न तदा धर्मस तेन नास्तीति मे मतिः 16 यदैव सदावरं वयक्तं जङ्गमं च तदाविधम नायम अर्दस तदा युक्तस तवथ्विधॊ न विपथ्यते 17 यथ्य अधर्मॊ भवेथ भूतॊ रावणॊ नरकं वरजेत भवांश च धर्मसंयुक्तॊ नैवं वयसनम आप्नुयात 18 तस्य च वयसनाभावाथ वयसनं च गते तवयि धर्मेणॊपलभेथ धर्मम अधर्मं चाप्य अधर्मतः 19 यथि धर्मेण युज्येरन नाधर्मरुचयॊ जनाः धर्मेण चरतां धर्मस तदा चैषां फलं भवेत 20 यस्माथ अर्दा विवर्धन्ते येष्व अधर्मः परतिष्ठितः कलिश्यन्ते धर्मशीलाश च तस्माथ एतौ निरर्दकौ 21 वध्यन्ते पापकर्माणॊ यथ्य अधर्मेण राघव वधकर्महतॊ धर्मः स हतः कं वधिष्यति 22 अद वा विहितेनायं हन्यते हन्ति वा परम विधिर आलिप्यते तेन न स पापेन कर्मणा 23 अथृष्टप्रतिकारेण अव्यक्तेनासता सता कदं शक्यं परं पराप्तुं धर्मेणारिविकर्शन 24 यथि सत सयात सतां मुख्य नासत सयात तव किं चन तवया यथीथृशं पराप्तं तस्मात सन नॊपपथ्यते 25 अद वा थुर्बलः कलीबॊ बलं धर्मॊ ऽनुवर्तते थुर्बलॊ हृतमर्याथॊ न सेव्य इति मे मतिः 26 बलस्य यथि चेथ धर्मॊ गुणभूतः पराक्रमे धर्मम उत्सृज्य वर्तस्व यदा धर्मे तदा बले 27 अद चेत सत्यवचनं धर्मः किल परंतप अनृतस तवय्य अकरुणः किं न बथ्धस तवया पिता 28 यथि धर्मॊ भवेथ भूत अधर्मॊ वा परंतप न सम हत्वा मुनिं वज्री कुर्याथ इज्यां शतक्रतुः 29 अधर्मसंश्रितॊ धर्मॊ विनाशयति राघव सर्वम एतथ यदाकामं काकुत्स्द कुरुते नरः 30 मम चेथं मतं तात धर्मॊ ऽयम इति राघव धर्ममूलं तवया छिन्नं राज्यम उत्सृजता तथा 31 अर्देभ्यॊ हि विवृथ्धेभ्यः संवृथ्धेभ्यस ततस ततः करियाः सर्वाः परवर्तन्ते पर्वतेभ्य इवापगाः 32 अर्देन हि वियुक्तस्य पुरुषस्याल्पतेजसः वयुच्छिथ्यन्ते करियाः सर्वा गरीष्मे कुसरितॊ यदा 33 सॊ ऽयम अर्दं परित्यज्य सुखकामः सुखैधितः पापम आरभते कर्तुं तदा थॊषः परवर्तते 34 यस्यार्दास तस्य मित्राणि यस्यार्दास तस्य बान्धवः यस्यार्दाः स पुमाँल लॊके यस्यार्दाः स च पण्डितः 35 यस्यार्दाः स च विक्रान्तॊ यस्यार्दाः स च बुथ्धिमान यस्यार्दाः स महाभागॊ यस्यार्दाः स महागुणः 36 अर्दस्यैते परित्यागे थॊषाः परव्याहृता मया राज्यम उत्सृजता वीर येन बुथ्धिस तवया कृता 37 यस्यार्दा धर्मकामार्दास तस्य सर्वं परथक्षिणम अधनेनार्दकामेन नार्दः शक्यॊ विचिन्वता 38 हर्षः कामश च थर्पश च धर्मः करॊधः शमॊ थमः अर्दाथ एतानि सर्वाणि परवर्तन्ते नराधिप 39 येषां नश्यत्य अयं लॊकश चरतां धर्मचारिणाम ते ऽरदास तवयि न थृश्यन्ते थुर्थिनेषु यदा गरहाः 40 तवयि परव्रजिते वीर गुरॊश च वचने सदिते रक्षसापहृता भार्या पराणैः परियतरा तव 41 तथ अथ्य विपुलं वीर थुःखम इन्थ्रजिता कृतम कर्मणा वयपनेष्यामि तस्माथ उत्तिष्ठ राघव 42 अयम अनघ तवॊथितः परियार्दं; जनकसुता निधनं निरीक्ष्य रुष्टः सहयगजरदां सराक्षसेन्थ्रां; भृशम इषुभिर विनिपातयामि लङ्काम |