|
1
[व] आगम्य हास्तिनपुराथ उपप्लव्यम अरिंथमः पाण्डवानां यदावृत्तं केशवः सर्वम उक्तवान 2 संभाष्य सुचिरं कालं मन्त्रयित्वा पुनः पुनः सवम एवावसदं शौरिर विश्रामार्दं जगाम ह 3 विसृज्य सर्वान नृपतीन विराट परमुखांस तथा पाण्डवा भरातरः पञ्च भानाव अस्तं गते सति 4 संध्याम उपास्य धयायन्तस तम एव गतमानसाः आनाय्य कृष्णं थाशार्हं पुनर मन्त्रम अमन्त्रयन 5 तवया नागपुरं गत्वा सभायां धृतराष्ट्रजः किम उक्तः पुण्डरीकाक्ष तन नः शंसितुम अर्हसि 6 मया नागपुरं गत्वा सभायां धृतराष्ट्रजः तद्यं पद्यं हितं चॊक्तॊ न च गृह्णाति थुर्मतिः 7 तस्मिन्न उत्पदम आपन्ने कुरुवृथ्धः पितामहः किम उक्तवान हृषीकेश थुर्यॊधनम अमर्षणम आचार्यॊ वा महाबाहॊ भारथ्वाजः किम अब्रवीत 8 पिता यवीयान अस्माकं कषत्ता धर्मभृतां वरः पुत्रशॊकाभिसंतप्तः किम आह धृतराष्ट्रजम 9 किं च सर्वे नृपतयः सभायां ये समासते उक्तवन्तॊ यदातत्त्वं तथ बरूहि तवं जनार्थन 10 उक्तवान हि भवान सर्वं वचनं कुरुमुख्ययॊः कामलॊभाभिभूतस्य मन्थस्य पराज्ञमानिनः 11 अप्रियं हृथये मह्यं तन न तिष्ठति केशव तेषां वाक्यानि गॊविन्थ शरॊतुम इच्छाम्य अहं विभॊ 12 यदा च नाभिपथ्येत कालस तात तदा कुरु भवान हि नॊ गतिः कृष्ण भवान नादॊ भवान गुरुः 13 शृणु राजन यदा वाक्यम उक्तॊ राजा सुयॊधनः मध्ये कुरूणां राजेन्थ्र सभायां तन निबॊध मे 14 मया वै शराविते वाक्ये जहास धृतराष्ट्रजः अद भीष्मः सुसंक्रुथ्ध इथं वचनम अब्रवीत 15 थुर्यॊधन निबॊधेथं कुलार्दे यथ बरवीमि ते तच छरुत्वा राजशार्थूल सवकुलस्य हितं कुरु 16 मम तात पिता राजञ शंतनुर लॊकविश्रुतः तस्याहम एक एवासं पुत्रः पुत्रवतां वरः 17 तस्य बुथ्धिः समुत्पन्ना थवितीयः सयात कदं सुतः एकपुत्रम अपुत्रं वै परवथन्ति मनीषिणः 18 न चॊच्छेथं कुलं यायाथ विस्तीर्येत कदं यशः तस्याहम ईप्सितं बुथ्ध्वा कालीं मातरम आवहम 19 परतिज्ञां कुष्करां कृत्वा पितुर अर्दे कुलस्य च अराजा चॊर्ध्वरेताश च यदा सुविथितं तव परतीतॊ निवसाम्य एष परतिज्ञाम अनुपालयन 20 तस्यां जज्ञे महाबाहुः शरीमान कुरुकुलॊथ्वहः विचित्रवीर्यॊ धर्मात्मा कनीयान मम पार्दिवः 21 सवर्याते ऽहं पितरि तं सवराज्ये संन्यवेशयम विचित्रवीर्यं राजानं भृत्यॊ भूत्वा हय अधश चरः 22 तस्याहं सथृशान थारान राजेन्थ्र समुथावहम जित्वा पार्दिव संघातम अपि ते बहुशः शरुतम 23 ततॊ रामेण समरे थवन्थ्वयुथ्धम उपागमम स हि राम भयाथ एभिर नागरैर विप्रवासितः थारेष्व अतिप्रसक्तश च यक्ष्माणं समपथ्यत 24 यथा तव अराजके राष्ट्रे न ववर्ष सुरेश्वरः तथाभ्यधावन माम एव परजाः कषुथ्भयपीडिताः 25 उपक्षीणाः परजाः सर्वा राजा भव भवाय नः ईतयॊ नुथ भथ्रं ते शंतनॊः कुलवर्धन 26 पीड्यन्ते ते परजाः सर्वा वयाधिभिर भृशथारुणैः अल्पावशिष्टा गाङ्गेय ताः परित्रातुम अर्हसि 27 वयाधीन परणुथ्य वीर तवं परजा धर्मेण पालय तवयि जीवति मा राष्ट्रं विनाशम उपगच्छतु 28 परजानां करॊशतीनां वै नैवाक्षुभ्यत मे मनः परतिज्ञां रक्षमाणस्य सथ्वृत्तं समरतस तदा 29 ततः पौरा महाराज माता काली च मे शुभा भृत्याः पुरॊहिताचार्या बराह्मणाश च बहुश्रुताः माम ऊचुर भृशसंतप्ता भव राजेति संततम 30 परतीप रक्षितं राष्ट्रं तवां पराप्य विनशिष्यति स तवम अस्मथ्धितार्दं वै राजा भव महामते 31 इत्य उक्तः पराञ्जलिर भूत्वा थुःखितॊ भृशम आतुरः तेभ्यॊ नयवेथयं पुत्र परतिज्ञां पितृगौरवात ऊर्ध्वरेता हय अराजा च कुलस्यार्दे पुनः पुनः 32 ततॊ ऽहं पराञ्जलिर भूत्वा मातरं संप्रसाथयम नाम्ब शंतनुना जातः कौरवं वंशम उथ्वहन परतिज्ञां वितदां कुर्याम इति राजन पुनः पुनः 33 विशेषतस तवथर्दं च धुरि मा मां नियॊजय अहं परेष्यश च थासश च तवाम्ब सुत वत्सले 34 एवं ताम अनुनीयाहं मातरं जनम एव च अयाचं भरातृथारेषु तथा वयासं महामुनिम 35 सह मात्रा महाराज परसाथ्य तम ऋषिं तथा अपत्यार्दम अयाचं वै परसाथं कृतवांश च सः तरीन सपुत्रान अजनयत तथा भरतसत्तम 36 अन्धः करण हीनेति न वै राजा पिता तव राजा तु पाण्डुर अभवन महात्मा लॊकविश्रुतः 37 स राजा तस्य ते पुत्राः पितुर थायाथ्य हारिणः मा तात कलहं कार्षी राज्यस्यार्धं परथीयताम 38 मयि जीवति राज्यं कः संप्रशासेत पुमान इह मावमंस्दा वचॊ मह्यं शमम इच्छामि वः सथा 39 न विशेषॊ ऽसति मे पुत्र तवयि तेषु च पार्दिव मतम एतत पितुस तुभ्यं गान्धार्याविथुरस्य च 40 शरॊतव्यं यथि वृथ्धानां मातिशङ्कीर वचॊ मम नाशयिष्यसि मा सर्वम आत्मानं पृदिवीं तदा |
1
[v] āgamya hāstinapurād upaplavyam ariṃdamaḥ pāṇḍavānāṃ yathāvṛttaṃ keśavaḥ sarvam uktavān 2 saṃbhāṣya suciraṃ kālaṃ mantrayitvā punaḥ punaḥ svam evāvasathaṃ śaurir viśrāmārthaṃ jagāma ha 3 visṛjya sarvān nṛpatīn virāṭa pramukhāṃs tadā pāṇḍavā bhrātaraḥ pañca bhānāv astaṃ gate sati 4 saṃdhyām upāsya dhyāyantas tam eva gatamānasāḥ ānāyya kṛṣṇaṃ dāśārhaṃ punar mantram amantrayan 5 tvayā nāgapuraṃ gatvā sabhāyāṃ dhṛtarāṣṭrajaḥ kim uktaḥ puṇḍarīkākṣa tan naḥ śaṃsitum arhasi 6 mayā nāgapuraṃ gatvā sabhāyāṃ dhṛtarāṣṭrajaḥ tathyaṃ pathyaṃ hitaṃ cokto na ca gṛhṇāti durmatiḥ 7 tasminn utpatham āpanne kuruvṛddhaḥ pitāmahaḥ kim uktavān hṛṣīkeśa duryodhanam amarṣaṇam ācāryo vā mahābāho bhāradvājaḥ kim abravīt 8 pitā yavīyān asmākaṃ kṣattā dharmabhṛtāṃ varaḥ putraśokābhisaṃtaptaḥ kim āha dhṛtarāṣṭrajam 9 kiṃ ca sarve nṛpatayaḥ sabhāyāṃ ye samāsate uktavanto yathātattvaṃ tad brūhi tvaṃ janārdana 10 uktavān hi bhavān sarvaṃ vacanaṃ kurumukhyayoḥ kāmalobhābhibhūtasya mandasya prājñamāninaḥ 11 apriyaṃ hṛdaye mahyaṃ tan na tiṣṭhati keśava teṣāṃ vākyāni govinda śrotum icchāmy ahaṃ vibho 12 yathā ca nābhipadyeta kālas tāta tathā kuru bhavān hi no gatiḥ kṛṣṇa bhavān nātho bhavān guruḥ 13 śṛṇu rājan yathā vākyam ukto rājā suyodhanaḥ madhye kurūṇāṃ rājendra sabhāyāṃ tan nibodha me 14 mayā vai śrāvite vākye jahāsa dhṛtarāṣṭrajaḥ atha bhīṣmaḥ susaṃkruddha idaṃ vacanam abravīt 15 duryodhana nibodhedaṃ kulārthe yad bravīmi te tac chrutvā rājaśārdūla svakulasya hitaṃ kuru 16 mama tāta pitā rājañ śaṃtanur lokaviśrutaḥ tasyāham eka evāsaṃ putraḥ putravatāṃ varaḥ 17 tasya buddhiḥ samutpannā dvitīyaḥ syāt kathaṃ sutaḥ ekaputram aputraṃ vai pravadanti manīṣiṇaḥ 18 na cocchedaṃ kulaṃ yāyād vistīryeta kathaṃ yaśaḥ tasyāham īpsitaṃ buddhvā kālīṃ mātaram āvaham 19 pratijñāṃ kuṣkarāṃ kṛtvā pitur arthe kulasya ca arājā cordhvaretāś ca yathā suviditaṃ tava pratīto nivasāmy eṣa pratijñām anupālayan 20 tasyāṃ jajñe mahābāhuḥ śrīmān kurukulodvahaḥ vicitravīryo dharmātmā kanīyān mama pārthivaḥ 21 svaryāte 'haṃ pitari taṃ svarājye saṃnyaveśayam vicitravīryaṃ rājānaṃ bhṛtyo bhūtvā hy adhaś caraḥ 22 tasyāhaṃ sadṛśān dārān rājendra samudāvaham jitvā pārthiva saṃghātam api te bahuśaḥ śrutam 23 tato rāmeṇa samare dvandvayuddham upāgamam sa hi rāma bhayād ebhir nāgarair vipravāsitaḥ dāreṣv atiprasaktaś ca yakṣmāṇaṃ samapadyata 24 yadā tv arājake rāṣṭre na vavarṣa sureśvaraḥ tadābhyadhāvan mām eva prajāḥ kṣudbhayapīḍitāḥ 25 upakṣīṇāḥ prajāḥ sarvā rājā bhava bhavāya naḥ ītayo nuda bhadraṃ te śaṃtanoḥ kulavardhana 26 pīḍyante te prajāḥ sarvā vyādhibhir bhṛśadāruṇaiḥ alpāvaśiṣṭā gāṅgeya tāḥ paritrātum arhasi 27 vyādhīn praṇudya vīra tvaṃ prajā dharmeṇa pālaya tvayi jīvati mā rāṣṭraṃ vināśam upagacchatu 28 prajānāṃ krośatīnāṃ vai naivākṣubhyata me manaḥ pratijñāṃ rakṣamāṇasya sadvṛttaṃ smaratas tathā 29 tataḥ paurā mahārāja mātā kālī ca me śubhā bhṛtyāḥ purohitācāryā brāhmaṇāś ca bahuśrutāḥ mām ūcur bhṛśasaṃtaptā bhava rājeti saṃtatam 30 pratīpa rakṣitaṃ rāṣṭraṃ tvāṃ prāpya vinaśiṣyati sa tvam asmaddhitārthaṃ vai rājā bhava mahāmate 31 ity uktaḥ prāñjalir bhūtvā duḥkhito bhṛśam āturaḥ tebhyo nyavedayaṃ putra pratijñāṃ pitṛgauravāt ūrdhvaretā hy arājā ca kulasyārthe punaḥ punaḥ 32 tato 'haṃ prāñjalir bhūtvā mātaraṃ saṃprasādayam nāmba śaṃtanunā jātaḥ kauravaṃ vaṃśam udvahan pratijñāṃ vitathāṃ kuryām iti rājan punaḥ punaḥ 33 viśeṣatas tvadarthaṃ ca dhuri mā māṃ niyojaya ahaṃ preṣyaś ca dāsaś ca tavāmba suta vatsale 34 evaṃ tām anunīyāhaṃ mātaraṃ janam eva ca ayācaṃ bhrātṛdāreṣu tadā vyāsaṃ mahāmunim 35 saha mātrā mahārāja prasādya tam ṛṣiṃ tadā apatyārtham ayācaṃ vai prasādaṃ kṛtavāṃś ca saḥ trīn saputrān ajanayat tadā bharatasattama 36 andhaḥ karaṇa hīneti na vai rājā pitā tava rājā tu pāṇḍur abhavan mahātmā lokaviśrutaḥ 37 sa rājā tasya te putrāḥ pitur dāyādya hāriṇaḥ mā tāta kalahaṃ kārṣī rājyasyārdhaṃ pradīyatām 38 mayi jīvati rājyaṃ kaḥ saṃpraśāset pumān iha māvamaṃsthā vaco mahyaṃ śamam icchāmi vaḥ sadā 39 na viśeṣo 'sti me putra tvayi teṣu ca pārthiva matam etat pitus tubhyaṃ gāndhāryāvidurasya ca 40 śrotavyaṃ yadi vṛddhānāṃ mātiśaṅkīr vaco mama nāśayiṣyasi mā sarvam ātmānaṃ pṛthivīṃ tathā |