|
1
संजय उवाच एवं ते पण्डवाः सर्वे पुरस्कृत्य शिखण्डिनम विव्यधुः समरे भीष्मं परिवार्य समन्ततः 2 शतघ्नीभिः सुघॊराभिः पट्टिशैः सपरश्वधैः मुथ्गरैर मुसलैः परासैः कषेपणीभिश च सर्वशः 3 शरैः कनकपुङ्खैश च शक्तितॊमरकम्पनैः नाराचैर वत्सथन्तैश च भुशुण्डीभिश च भारत अताडयन रणे भीष्मे सहिताः सर्वसृञ्जयाः 4 स विशीर्णातनुत्राणः पीडितॊ बहुभिस तथा विव्यदे नैव गाङ्गेयॊ भिथ्यमानेषु मर्मसु 5 स थीप्तशरचापार्चिर अस्त्रप्रसृतमारुतः नेमिनिर्ह्राथसंनाथॊ महास्त्रॊथयपावकः 6 चित्रचापमहाज्वालॊ वीरक्षयमहेन्धनः युगान्ताग्निसमॊ भीष्मः परेषां समपथ्यत 7 निपत्य रदसंघानाम अन्तरेण विनिःसृतः थृश्यते सम नरेन्थ्राणां पुनर मध्यगतश चरन 8 ततः पाञ्चालराजं च धृष्टकेतुम अतीत्य च पाण्डवानीकिनीमध्यम आससाथ स वेगितः 9 ततः सात्यकिभीमौ च पाण्डवं च धनंजयम थरुपथं च विराटं च धृष्टथ्युम्नं च पार्षतम 10 भीमघॊषैर महावेगैर वैरिवारणभेथिभिः षड एतान षड्भिर आनर्छथ भास्करप्रतिमैः शरैः 11 तस्य ते निशितान बाणान संनिवार्य महारदाः थशभिर थशभिर भीष्मम अर्थयाम आसुर ओजसा 12 शिखण्डी तु रणे बाणान यान मुमॊच महाव्रते ते भीष्मं विविशुस तूर्णं सवर्णपुङ्खाः शिलाशिताः 13 ततः किरीटी संरब्धॊ भीष्मम एवाभ्यवर्तत शिखण्डिनं पुरस्कृत्य धनुश चास्य समाच्छिनत 14 भीष्मस्य धनुषश छेथं नामृष्यन्त महारदाः थरॊणश च कृतवर्मा च सैन्धवश च जयथ्रदः 15 भूरिश्रवाः शलः शल्यॊ भगथत्तस तदैव च सप्तैते परमक्रुथ्धाः किरीटिनम अभिथ्रुताः 16 उत्तमास्त्राणि थिव्यानि थर्शयन्तॊ महारदाः अभिपेतुर भृशं करुथ्धाश छाथयन्त सम पाण्डवान 17 तेषाम आपततां शब्थः शुश्रुवे फल्गुनं परति उथ्वृत्तानां यदा शब्थः समुथ्राणां युगक्षये 18 हतानयत गृह्णीत युध्यतापि च कृन्तत इत्य आसीत तुमुलः शब्थः फल्गुनस्य रदं परति 19 तं शब्थं तुमुलं शरुत्वा पाण्डवानां महारदाः अभ्यधावन परीप्सन्तः फल्गुनं भरतर्षभ 20 सात्यकिर भीमसेनश च धृष्टथ्युम्नश च पार्षतः विराटथ्रुपथौ चॊभौ राक्षसश च घटॊत्कचः 21 अभिमन्युश च संक्रुथ्धः सप्तैते करॊधमूर्छिताः समभ्यधावंस तवरिताश चित्रकार्मुकधारिणः 22 तेषां समभवथ युथ्धं तुमुलं लॊमहर्षणम संग्रामे भरतश्रेष्ठ थेवानां थानवैर इव 23 शिखण्डी तु रदश्रेष्ठॊ रक्ष्यमाणः किरीटिना अविध्यथ थशभिर भीष्मं छिन्नधन्वानम आहवे सारदिं थशभिश चास्य धवजं चैकेन चिच्छिथे 24 सॊ ऽनयत कार्मुकम आथाय गाङ्गेयॊ वेगवत्तरम तथ अप्य अस्य शितैर भल्लैस तरिभिश चिच्छेथ फल्गुनः 25 एवं स पाण्डवः करुथ्ध आत्तम आत्तं पुनः पुनः धनुर भीष्मस्य चिच्छेथ सव्यसाची परंतपः 26 स चछिन्नधन्वा संक्रुथ्धः सृक्किणी परिसंलिहन शक्तिं जग्राह संक्रुथ्धॊ गिरीणाम अपि थारणीम तां च चिक्षेप संक्रुथ्धः फल्गुनस्य रदं परति 27 ताम आपतन्तीं संप्रेक्ष्य जवलन्तीम अशनीम इव समाथत्त शितान भल्लान पञ्च पाण्डवनन्थनः 28 तस्य चिच्छेथ तां शक्तिं पञ्चधा पञ्चभिः शरैः संक्रुथ्धॊ भरतश्रेष्ठ भीष्मबाहुबलेरिताम 29 सा पपात परिच्छिन्ना संक्रुथ्धेन किरीटिना मेघवृन्थपरिभ्रष्टा विच्छिन्नेव शतह्रथा 30 छिन्नां तां शक्तिम आलॊक्य भीष्मः करॊधसमन्वितः अचिन्तयथ रणे वीरॊ बुथ्ध्या परपुरंजयः 31 शक्तॊ ऽहं धनुषैकेन निहन्तुं सर्वपाण्डवान यथ्य एषां न भवेथ गॊप्ता विष्वक्सेनॊ महाबलः 32 कारणथ्वयम आस्दाय नाहं यॊत्स्यामि पाण्डवैः अवध्यत्वाच च पाण्डूनां सत्रीभावाच च शिखण्डिनः 33 पित्रा तुष्टेन मे पूर्वं यथा कालीम उथावहत सवच्छन्थमरणं थत्तम अवध्यत्वं रणे तदा तस्मान मृत्युम अहं मन्ये पराप्तकालम इवात्मनः 34 एवं जञात्वा वयवसितं भीष्मस्यामिततेजसः ऋषयॊ वसवश चैव वियत्स्दा भीष्मम अब्रुवन 35 यत ते वयवसितं वीर अस्माकं सुमहत परियम तत कुरुष्व महेष्वास युथ्धाथ बुथ्धिं निवर्तय 36 तस्य वाक्यस्य निधने पराथुर आसीच छिवॊ ऽनिलः अनुलॊमः सुगन्धी च पृषतैश च समन्वितः 37 थेवथुन्थुभयश चैव संप्रणेथुर महास्वनाः पपात पुष्पवृष्टिश च भीष्मस्यॊपरि पार्दिव 38 न च तच छुश्रुवे कश चित तेषां संवथतां नृप ऋते भीष्मं महाबाहुं मां चापि मुनितेजसा 39 संभ्रमश च महान आसीत तरिथशानां विशां पते पतिष्यति रदाथ भीष्मे सर्वलॊकप्रिये तथा 40 इति थेवगणानां च शरुत्वा वाक्यं महामनाः ततः शांतनवॊ भीष्मॊ बीभत्सुं नाभ्यवर्तत भिथ्यमानः शितैर बाणैः सर्वावरणभेथिभिः 41 शिखण्डी तु महाराज भरतानां पितामहम आजघानॊरसि करुथ्धॊ नवभिर निशितैः शरैः 42 स तेनाभिहतः संख्ये भीष्मः कुरुपितामहः नाकम्पत महाराज कषितिकम्पे यदाचलः 43 ततः परहस्य बीभत्सुर वयाक्षिपन गाण्डिवं धनुः गाङ्गेयं पञ्चविंशत्या कषुथ्रकाणां समर्पयत 44 पुनः शरशतेनैवं तवरमाणॊ धनंजयः सर्वगात्रेषु संक्रुथ्धः सर्वमर्मस्व अताडयत 45 एवम अन्यैर अपि भृशं वध्यमानॊ महारणे न चक्रुस ते रुजं तस्य रुक्मपुङ्खाः शिलाशिताः 46 ततः किरीटी संरब्धॊ भीष्मम एवाभ्यवर्तत शिखण्डिनं पुरस्कृत्य धनुश चास्य समाच्छिनत 47 अदैनं थशभिर विथ्ध्वा धवजम एकेन चिच्छिथे सारदिं विशिखैश चास्य थशभिः समकम्पयत 48 सॊ ऽनयत कार्मुकम आथत्त गाङ्गेयॊ बलवत्तरम तथ अप्य अस्य शितैर भल्लैस तरिधा तरिभिर उपानुथत निमेषान्तरमात्रेण आत्तम आत्तं महारणे 49 एवम अस्य धनूंष्य आजौ चिच्छेथ सुबहून्य अपि ततः शांतनवॊ भीष्मॊ बीभत्सुं नाभ्यवर्तत 50 अदैनं पञ्चविंशत्या कषुथ्रकाणां समर्थयत सॊ ऽतिविथ्धॊ महेष्वासॊ थुःशासनम अभाषत 51 एष पार्दॊ रणे करुथ्धः पाण्डवानां महारदः शरैर अनेकसाहस्रैर माम एवाभ्यसते रणे 52 न चैष शक्यः समरे जेतुं वज्रभृता अपि न चापि सहिता वीरा थेवथानवराक्षसाः मां चैव शक्ता निर्जेतुं किम उ मर्त्याः सुथुर्बलाः 53 एवं तयॊः संवथतॊः फल्गुनॊ निशितैः शरैः शिखण्डिनं पुरस्कृत्य भीष्मं विव्याध संयुगे 54 ततॊ थुःशासनं भूयः समयमानॊ ऽभयभाषत अतिविथ्धः शितैर बाणैर भृशं गाण्डीवधन्वना 55 वज्राशनिसमस्पर्शाः शिताग्राः संप्रवेशिताः विमुक्ता अव्यवच्छिन्ना नेमे बाणाः शिखण्डिनः 56 निकृन्तमाना मर्माणि थृढावरणभेथिनः मुसलानीव मे घनन्ति नेमे बाणाः शिखण्डिनः 57 बरह्मथण्डसमस्पर्शा वज्रवेगा थुरासथाः मम पराणान आरुजन्ति नेमे बाणाः शिखण्डिनः 58 भुजगा इव संक्रुथ्धा लेलिहाना विषॊल्बणाः ममाविशन्ति मर्माणि नेमे बाणाः शिखण्डिनः 59 नाशयन्तीव मे पराणान यमथूता इवाहिताः गथापरिघसंस्पर्शा नेमे बाणाः शिखण्डिनः 60 कृन्तन्ति मम गात्राणि माघमासे गवाम इव अर्जुनस्य इमे बाणा नेमे बाणाः शिखण्डिनः 61 सर्वे हय अपि न मे थुःखं कुर्युर अन्ये नराधिपाः वीरं गण्डीवधन्वानम ऋते जिष्णुं कपिध्वजम 62 इति बरुवञ शांतनवॊ थिधक्षुर इव पाण्डवम सविष्फुलिङ्गां थीप्ताग्रां शक्तिं चिक्षेप भारत 63 ताम अस्य विशिखैश छित्त्वा तरिधा तरिभिर अपातयत पश्यतां कुरुवीराणां सर्वेषां तत्र भारत 64 चर्मादाथत्त गाङ्गेयॊ जातरूपपरिष्कृतम खड्गं चान्यतरं परेप्सुर मृत्यॊर अग्रे जयाय वा 65 तस्य तच छतधा चर्म वयधमथ थंशितात्मनः रदाथ अनवरूढस्य तथ अथ्भुतम इवाभवत 66 विनथ्यॊच्चैः सिंह इव सवान्य अनीकान्य अचॊथयत अभिथ्रवत गाङ्गेयं मां वॊ ऽसतु भयम अण्व अपि 67 अद ते तॊमरैः परासैर बाणौघैश च समन्ततः पट्टिशैश च सनिस्त्रिंशैर नानाप्रहरणैस तदा 68 वत्सथन्तैश च भल्लैश च तम एकम अभिथुथ्रुवुः सिंहनाथस ततॊ घॊरः पाण्डवानाम अजायत 69 तदैव तव पुत्राश च राजन भीष्मजयैषिणः तम एकम अभ्यवर्तन्त सिंहनाथांश च नेथिरे 70 तत्रासीत तुमुलं युथ्धं तावकानां परैः सह थशमे ऽहनि राजेन्थ्र भीष्मार्जुनसमागमे 71 आसीथ गाङ्ग इवावर्तॊ मुहूर्तम उथधेर इव सैन्यानां युध्यमानानां निघ्नताम इतरेतरम 72 अगम्यरूपा पृदिवी शॊणिताक्ता तथाभवत समं च विषमं चैव न पराज्ञायत किं चन 73 यॊधानाम अयुतं हत्वा तस्मिन स थशमे ऽहनि अतिष्ठथ आहवे भीष्मॊ भिथ्यमानेषु मर्मसु 74 ततः सेनामुखे तस्मिन सदितः पार्दॊ धनंजयः मध्येन कुरुसैन्यानां थरावयाम आस वाहिनीम 75 वयं शवेतहयाथ भीताः कुन्तीपुत्राथ धनंजयात पीड्यमानाः शितैः शस्त्रैः परथ्रवाम महारणात 76 सौवीराः कितवाः पराच्याः परतीच्यॊथीच्यमालवाः अभीषाहाः शूरसेनाः शिबयॊ ऽद वसातयः 77 शाल्वाश्रयास तरिगर्ताश च अम्बष्ठाः केकयैः सह थवाथशैते जनपथाः शरार्ता वरणपीडिताः संग्रामे न जहुर भीष्मं युध्यमानं किरीटिना 78 ततस तम एकं बहवः परिवार्य समन्ततः परिकाल्य कुरून सर्वाञ शरवर्षैर अवाकिरन 79 निपातयत गृह्णीत विध्यताद च कर्षत इत्य आसीत तुमुलः शब्थॊ राजन भीष्मरदं परति 80 अभिहत्य शरौघैस तं शतशॊ ऽद सहस्रशः न तस्यासीथ अनिर्भिन्नं गात्रेष्व अङ्गुलमात्रकम 81 एवंविभॊ तव पिता शरैर विशकली कृतः शिताग्रैः फल्गुनेनाजौ पराक्शिराः परापतथ रदात किंचिच्छेषे थिनकरे पुत्राणां तव पश्यताम 82 हाहेति थिवि थेवानां पार्दिवानां च सर्वशः पतमाने रदाथ भीष्मे बभूव सुमहान सवनः 83 तं पतन्तम अभिप्रेक्ष्य महात्मानं पितामहम सह भीष्मेण सर्वेषां परापतन हृथयानि नः 84 स पपात महाबाहुर वसुधाम अनुनाथयन इन्थ्रध्वज इवॊत्सृष्टः केतुः सर्वधनुष्मताम धरणीं नास्पृशच चापि शरसंघैः समाचितः 85 शरतल्पे महेष्वासं शयानं पुरुषर्षभम रदात परपतितं चैनं थिव्यॊ भावः समाविशत 86 अभ्यवर्षत पर्जन्यः पराकम्पत च मेथिनी पतन स थथृशे चापि खर्वितं च थिवाकरम 87 संज्ञां चैवालभथ वीरः कालं संचिन्त्य भारत अन्तरिक्षे च शुश्राव थिव्यां वाचं समन्ततः 88 कदं महात्मा गाङ्गेयः सर्वशस्त्रभृतां वरः कालं कर्ता नरव्याघ्रः संप्राप्ते थक्षिणायने 89 सदितॊ ऽसमीति च गाङ्गेयस तच छरुत्वा वाक्यम अब्रवीत धारयाम आस च पराणान पतितॊ ऽपि हि भूतले उत्तरायणम अन्विच्छन भीष्मः कुरुपितामहः 90 तस्य तन मतम आज्ञाय गङ्गा हिमवतः सुता महर्षीन हंसरूपेण परेषयाम आस तत्र वै 91 ततः संपातिनॊ हंसास तवरिता मानसौकसः आजग्मुः सहिता थरष्टुं भीष्मं कुरुपितामहम यत्र शेते नरश्रेष्ठः शरतल्पे पितामहः 92 ते तु भीष्मं समासाथ्य मुनयॊ हंसरूपिणः अपश्यञ शरतल्पस्दं भीष्मं कुरुपितामहम 93 ते तं थृष्ट्वा महात्मानं कृत्वा चापि परथक्षिणम गाङ्गेयं भरतश्रेष्ठं थक्षिणेन च भास्करम 94 इतरेतरम आमन्त्र्य पराहुस तत्र मनीषिणः भीष्म एव महात्मा सन संस्दाता थक्षिणायने 95 इत्य उक्त्वा परस्दितान हंसान थक्षिणाम अभितॊ थिशम संप्रेक्ष्य वै महाबुथ्धिश चिन्तयित्वा च भारत 96 तान अब्रवीच छांतनवॊ नाहं गन्ता कदं चन थक्षिणावृत्त आथित्य एतन मम मनैः सदितम 97 गमिष्यामि सवकं सदानम आसीथ यन मे पुरातनम उथगावृत्त आथित्ये हंसाः सत्यं बरवीमि वः 98 धारयिष्याम्य अहं पराणान उत्तरायणकाङ्क्षया ऐश्वर्यभूतः पराणानाम उत्सर्गे नियतॊ हय अहम तस्मात पराणान धारयिष्ये मुमूर्षुर उथगायने 99 यश च थत्तॊ वरॊ मह्यं पित्रा तेन महात्मना छन्थतॊ मृत्युर इत्य एवं तस्य चास्तु वरस तदा 100 धारयिष्ये ततः पराणान उत्सर्गे नियते सति इत्य उक्त्वा तांस तथा हंसान अशेत शरतल्पगः 101 एवं कुरूणां पतिते शृङ्गे भीष्मे महौजसि पाण्डवाः सृञ्जयाश चैव सिंहनाथं परचक्रिरे 102 तस्मिन हते महासत्त्वे भरतानाम अमध्यमे न किं चित परत्यपथ्यन्त पुत्रास ते भरतर्षभ संमॊहश चैव तुमुलः कुरूणाम अभवत तथा 103 नृपा थुर्यॊधनमुखा निःश्वस्य रुरुथुस ततः विषाथाच च चिरं कालम अतिष्ठन विगतेन्थ्रियाः 104 थध्युश चैव महाराज न युथ्धे थधिरे मनः ऊरुग्राहगृहीताश च नाभ्यधावन्त पाण्डवान 105 अवध्ये शंतनॊः पुत्रे हते भीष्मे महौजसि अभावः सुमहान राजन कुरून आगाथ अतन्थ्रितः 106 हतप्रवीराश च वयं निकृत्ताश च शितैः शरैः कर्तव्यं नाभिजानीमॊ निर्जिताः सव्यसाचिना 107 पाण्डवास तु जयं लब्ध्वा परत्र च परां गतिम सर्वे थध्मुर महाशङ्खाञ शूराः परिघबाहवः सॊमकाश च सपञ्चालाः पराहृष्यन्त जनेश्वर 108 ततस तूर्यसहस्रेषु नथत्सु सुमहाबलः आस्फॊटयाम आस भृशं भीमसेनॊ ननर्त च 109 सेनयॊर उभयॊश चापि गाङ्गेये विनिपातिते संन्यस्य वीराः शस्त्राणि पराध्यायन्त समन्ततः 110 पराक्रॊशन परापतंश चान्ये जग्मुर मॊहं तदापरे कषत्रं चान्ये ऽभयनिन्थन्त भीष्मं चैके ऽभयपूजयन 111 ऋषयः पितरश चैव परशशंसुर महाव्रतम भरतानां च ये पूर्वे ते चैनं परशशंसिरे 112 महॊपनिषथं चैव यॊगम आस्दाय वीर्यवान जपञ शांतनवॊ धीमान कालाकाङ्क्षी सदितॊ ऽभवत |
1
saṃjaya uvāca evaṃ te paṇḍavāḥ sarve puraskṛtya śikhaṇḍinam vivyadhuḥ samare bhīṣmaṃ parivārya samantataḥ 2 śataghnībhiḥ sughorābhiḥ paṭṭiśaiḥ saparaśvadhaiḥ mudgarair musalaiḥ prāsaiḥ kṣepaṇībhiś ca sarvaśaḥ 3 śaraiḥ kanakapuṅkhaiś ca śaktitomarakampanaiḥ nārācair vatsadantaiś ca bhuśuṇḍībhiś ca bhārata atāḍayan raṇe bhīṣme sahitāḥ sarvasṛñjayāḥ 4 sa viśīrṇātanutrāṇaḥ pīḍito bahubhis tadā vivyathe naiva gāṅgeyo bhidyamāneṣu marmasu 5 sa dīptaśaracāpārcir astraprasṛtamārutaḥ neminirhrādasaṃnādo mahāstrodayapāvakaḥ 6 citracāpamahājvālo vīrakṣayamahendhanaḥ yugāntāgnisamo bhīṣmaḥ pareṣāṃ samapadyata 7 nipatya rathasaṃghānām antareṇa viniḥsṛtaḥ dṛśyate sma narendrāṇāṃ punar madhyagataś caran 8 tataḥ pāñcālarājaṃ ca dhṛṣṭaketum atītya ca pāṇḍavānīkinīmadhyam āsasāda sa vegitaḥ 9 tataḥ sātyakibhīmau ca pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam drupadaṃ ca virāṭaṃ ca dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam 10 bhīmaghoṣair mahāvegair vairivāraṇabhedibhiḥ ṣaḍ etān ṣaḍbhir ānarchad bhāskarapratimaiḥ śaraiḥ 11 tasya te niśitān bāṇān saṃnivārya mahārathāḥ daśabhir daśabhir bhīṣmam ardayām āsur ojasā 12 śikhaṇḍī tu raṇe bāṇān yān mumoca mahāvrate te bhīṣmaṃ viviśus tūrṇaṃ svarṇapuṅkhāḥ śilāśitāḥ 13 tataḥ kirīṭī saṃrabdho bhīṣmam evābhyavartata śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya dhanuś cāsya samācchinat 14 bhīṣmasya dhanuṣaś chedaṃ nāmṛṣyanta mahārathāḥ droṇaś ca kṛtavarmā ca saindhavaś ca jayadrathaḥ 15 bhūriśravāḥ śalaḥ śalyo bhagadattas tathaiva ca saptaite paramakruddhāḥ kirīṭinam abhidrutāḥ 16 uttamāstrāṇi divyāni darśayanto mahārathāḥ abhipetur bhṛśaṃ kruddhāś chādayanta sma pāṇḍavān 17 teṣām āpatatāṃ śabdaḥ śuśruve phalgunaṃ prati udvṛttānāṃ yathā śabdaḥ samudrāṇāṃ yugakṣaye 18 hatānayata gṛhṇīta yudhyatāpi ca kṛntata ity āsīt tumulaḥ śabdaḥ phalgunasya rathaṃ prati 19 taṃ śabdaṃ tumulaṃ śrutvā pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ abhyadhāvan parīpsantaḥ phalgunaṃ bharatarṣabha 20 sātyakir bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ virāṭadrupadau cobhau rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ 21 abhimanyuś ca saṃkruddhaḥ saptaite krodhamūrchitāḥ samabhyadhāvaṃs tvaritāś citrakārmukadhāriṇaḥ 22 teṣāṃ samabhavad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam saṃgrāme bharataśreṣṭha devānāṃ dānavair iva 23 śikhaṇḍī tu rathaśreṣṭho rakṣyamāṇaḥ kirīṭinā avidhyad daśabhir bhīṣmaṃ chinnadhanvānam āhave sārathiṃ daśabhiś cāsya dhvajaṃ caikena cicchide 24 so 'nyat kārmukam ādāya gāṅgeyo vegavattaram tad apy asya śitair bhallais tribhiś ciccheda phalgunaḥ 25 evaṃ sa pāṇḍavaḥ kruddha āttam āttaṃ punaḥ punaḥ dhanur bhīṣmasya ciccheda savyasācī paraṃtapaḥ 26 sa cchinnadhanvā saṃkruddhaḥ sṛkkiṇī parisaṃlihan śaktiṃ jagrāha saṃkruddho girīṇām api dāraṇīm tāṃ ca cikṣepa saṃkruddhaḥ phalgunasya rathaṃ prati 27 tām āpatantīṃ saṃprekṣya jvalantīm aśanīm iva samādatta śitān bhallān pañca pāṇḍavanandanaḥ 28 tasya ciccheda tāṃ śaktiṃ pañcadhā pañcabhiḥ śaraiḥ saṃkruddho bharataśreṣṭha bhīṣmabāhubaleritām 29 sā papāta paricchinnā saṃkruddhena kirīṭinā meghavṛndaparibhraṣṭā vicchinneva śatahradā 30 chinnāṃ tāṃ śaktim ālokya bhīṣmaḥ krodhasamanvitaḥ acintayad raṇe vīro buddhyā parapuraṃjayaḥ 31 śakto 'haṃ dhanuṣaikena nihantuṃ sarvapāṇḍavān yady eṣāṃ na bhaved goptā viṣvakseno mahābalaḥ 32 kāraṇadvayam āsthāya nāhaṃ yotsyāmi pāṇḍavaiḥ avadhyatvāc ca pāṇḍūnāṃ strībhāvāc ca śikhaṇḍinaḥ 33 pitrā tuṣṭena me pūrvaṃ yadā kālīm udāvahat svacchandamaraṇaṃ dattam avadhyatvaṃ raṇe tathā tasmān mṛtyum ahaṃ manye prāptakālam ivātmanaḥ 34 evaṃ jñātvā vyavasitaṃ bhīṣmasyāmitatejasaḥ ṛṣayo vasavaś caiva viyatsthā bhīṣmam abruvan 35 yat te vyavasitaṃ vīra asmākaṃ sumahat priyam tat kuruṣva maheṣvāsa yuddhād buddhiṃ nivartaya 36 tasya vākyasya nidhane prādur āsīc chivo 'nilaḥ anulomaḥ sugandhī ca pṛṣataiś ca samanvitaḥ 37 devadundubhayaś caiva saṃpraṇedur mahāsvanāḥ papāta puṣpavṛṣṭiś ca bhīṣmasyopari pārthiva 38 na ca tac chuśruve kaś cit teṣāṃ saṃvadatāṃ nṛpa ṛte bhīṣmaṃ mahābāhuṃ māṃ cāpi munitejasā 39 saṃbhramaś ca mahān āsīt tridaśānāṃ viśāṃ pate patiṣyati rathād bhīṣme sarvalokapriye tadā 40 iti devagaṇānāṃ ca śrutvā vākyaṃ mahāmanāḥ tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo bībhatsuṃ nābhyavartata bhidyamānaḥ śitair bāṇaiḥ sarvāvaraṇabhedibhiḥ 41 śikhaṇḍī tu mahārāja bharatānāṃ pitāmaham ājaghānorasi kruddho navabhir niśitaiḥ śaraiḥ 42 sa tenābhihataḥ saṃkhye bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ nākampata mahārāja kṣitikampe yathācalaḥ 43 tataḥ prahasya bībhatsur vyākṣipan gāṇḍivaṃ dhanuḥ gāṅgeyaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samarpayat 44 punaḥ śaraśatenaivaṃ tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ sarvagātreṣu saṃkruddhaḥ sarvamarmasv atāḍayat 45 evam anyair api bhṛśaṃ vadhyamāno mahāraṇe na cakrus te rujaṃ tasya rukmapuṅkhāḥ śilāśitāḥ 46 tataḥ kirīṭī saṃrabdho bhīṣmam evābhyavartata śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya dhanuś cāsya samācchinat 47 athainaṃ daśabhir viddhvā dhvajam ekena cicchide sārathiṃ viśikhaiś cāsya daśabhiḥ samakampayat 48 so 'nyat kārmukam ādatta gāṅgeyo balavattaram tad apy asya śitair bhallais tridhā tribhir upānudat nimeṣāntaramātreṇa āttam āttaṃ mahāraṇe 49 evam asya dhanūṃṣy ājau ciccheda subahūny api tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo bībhatsuṃ nābhyavartata 50 athainaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samardayat so 'tividdho maheṣvāso duḥśāsanam abhāṣata 51 eṣa pārtho raṇe kruddhaḥ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ śarair anekasāhasrair mām evābhyasate raṇe 52 na caiṣa śakyaḥ samare jetuṃ vajrabhṛtā api na cāpi sahitā vīrā devadānavarākṣasāḥ māṃ caiva śaktā nirjetuṃ kim u martyāḥ sudurbalāḥ 53 evaṃ tayoḥ saṃvadatoḥ phalguno niśitaiḥ śaraiḥ śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya bhīṣmaṃ vivyādha saṃyuge 54 tato duḥśāsanaṃ bhūyaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata atividdhaḥ śitair bāṇair bhṛśaṃ gāṇḍīvadhanvanā 55 vajrāśanisamasparśāḥ śitāgrāḥ saṃpraveśitāḥ vimuktā avyavacchinnā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ 56 nikṛntamānā marmāṇi dṛḍhāvaraṇabhedinaḥ musalānīva me ghnanti neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ 57 brahmadaṇḍasamasparśā vajravegā durāsadāḥ mama prāṇān ārujanti neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ 58 bhujagā iva saṃkruddhā lelihānā viṣolbaṇāḥ mamāviśanti marmāṇi neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ 59 nāśayantīva me prāṇān yamadūtā ivāhitāḥ gadāparighasaṃsparśā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ 60 kṛntanti mama gātrāṇi māghamāse gavām iva arjunasya ime bāṇā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ 61 sarve hy api na me duḥkhaṃ kuryur anye narādhipāḥ vīraṃ gaṇḍīvadhanvānam ṛte jiṣṇuṃ kapidhvajam 62 iti bruvañ śāṃtanavo didhakṣur iva pāṇḍavam saviṣphuliṅgāṃ dīptāgrāṃ śaktiṃ cikṣepa bhārata 63 tām asya viśikhaiś chittvā tridhā tribhir apātayat paśyatāṃ kuruvīrāṇāṃ sarveṣāṃ tatra bhārata 64 carmāthādatta gāṅgeyo jātarūpapariṣkṛtam khaḍgaṃ cānyataraṃ prepsur mṛtyor agre jayāya vā 65 tasya tac chatadhā carma vyadhamad daṃśitātmanaḥ rathād anavarūḍhasya tad adbhutam ivābhavat 66 vinadyoccaiḥ siṃha iva svāny anīkāny acodayat abhidravata gāṅgeyaṃ māṃ vo 'stu bhayam aṇv api 67 atha te tomaraiḥ prāsair bāṇaughaiś ca samantataḥ paṭṭiśaiś ca sanistriṃśair nānāpraharaṇais tathā 68 vatsadantaiś ca bhallaiś ca tam ekam abhidudruvuḥ siṃhanādas tato ghoraḥ pāṇḍavānām ajāyata 69 tathaiva tava putrāś ca rājan bhīṣmajayaiṣiṇaḥ tam ekam abhyavartanta siṃhanādāṃś ca nedire 70 tatrāsīt tumulaṃ yuddhaṃ tāvakānāṃ paraiḥ saha daśame 'hani rājendra bhīṣmārjunasamāgame 71 āsīd gāṅga ivāvarto muhūrtam udadher iva sainyānāṃ yudhyamānānāṃ nighnatām itaretaram 72 agamyarūpā pṛthivī śoṇitāktā tadābhavat samaṃ ca viṣamaṃ caiva na prājñāyata kiṃ cana 73 yodhānām ayutaṃ hatvā tasmin sa daśame 'hani atiṣṭhad āhave bhīṣmo bhidyamāneṣu marmasu 74 tataḥ senāmukhe tasmin sthitaḥ pārtho dhanaṃjayaḥ madhyena kurusainyānāṃ drāvayām āsa vāhinīm 75 vayaṃ śvetahayād bhītāḥ kuntīputrād dhanaṃjayāt pīḍyamānāḥ śitaiḥ śastraiḥ pradravāma mahāraṇāt 76 sauvīrāḥ kitavāḥ prācyāḥ pratīcyodīcyamālavāḥ abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ 77 śālvāśrayās trigartāś ca ambaṣṭhāḥ kekayaiḥ saha dvādaśaite janapadāḥ śarārtā vraṇapīḍitāḥ saṃgrāme na jahur bhīṣmaṃ yudhyamānaṃ kirīṭinā 78 tatas tam ekaṃ bahavaḥ parivārya samantataḥ parikālya kurūn sarvāñ śaravarṣair avākiran 79 nipātayata gṛhṇīta vidhyatātha ca karṣata ity āsīt tumulaḥ śabdo rājan bhīṣmarathaṃ prati 80 abhihatya śaraughais taṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ na tasyāsīd anirbhinnaṃ gātreṣv aṅgulamātrakam 81 evaṃvibho tava pitā śarair viśakalī kṛtaḥ śitāgraiḥ phalgunenājau prākśirāḥ prāpatad rathāt kiṃciccheṣe dinakare putrāṇāṃ tava paśyatām 82 hāheti divi devānāṃ pārthivānāṃ ca sarvaśaḥ patamāne rathād bhīṣme babhūva sumahān svanaḥ 83 taṃ patantam abhiprekṣya mahātmānaṃ pitāmaham saha bhīṣmeṇa sarveṣāṃ prāpatan hṛdayāni naḥ 84 sa papāta mahābāhur vasudhām anunādayan indradhvaja ivotsṛṣṭaḥ ketuḥ sarvadhanuṣmatām dharaṇīṃ nāspṛśac cāpi śarasaṃghaiḥ samācitaḥ 85 śaratalpe maheṣvāsaṃ śayānaṃ puruṣarṣabham rathāt prapatitaṃ cainaṃ divyo bhāvaḥ samāviśat 86 abhyavarṣata parjanyaḥ prākampata ca medinī patan sa dadṛśe cāpi kharvitaṃ ca divākaram 87 saṃjñāṃ caivālabhad vīraḥ kālaṃ saṃcintya bhārata antarikṣe ca śuśrāva divyāṃ vācaṃ samantataḥ 88 kathaṃ mahātmā gāṅgeyaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ kālaṃ kartā naravyāghraḥ saṃprāpte dakṣiṇāyane 89 sthito 'smīti ca gāṅgeyas tac chrutvā vākyam abravīt dhārayām āsa ca prāṇān patito 'pi hi bhūtale uttarāyaṇam anvicchan bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ 90 tasya tan matam ājñāya gaṅgā himavataḥ sutā maharṣīn haṃsarūpeṇa preṣayām āsa tatra vai 91 tataḥ saṃpātino haṃsās tvaritā mānasaukasaḥ ājagmuḥ sahitā draṣṭuṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham yatra śete naraśreṣṭhaḥ śaratalpe pitāmahaḥ 92 te tu bhīṣmaṃ samāsādya munayo haṃsarūpiṇaḥ apaśyañ śaratalpasthaṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham 93 te taṃ dṛṣṭvā mahātmānaṃ kṛtvā cāpi pradakṣiṇam gāṅgeyaṃ bharataśreṣṭhaṃ dakṣiṇena ca bhāskaram 94 itaretaram āmantrya prāhus tatra manīṣiṇaḥ bhīṣma eva mahātmā san saṃsthātā dakṣiṇāyane 95 ity uktvā prasthitān haṃsān dakṣiṇām abhito diśam saṃprekṣya vai mahābuddhiś cintayitvā ca bhārata 96 tān abravīc chāṃtanavo nāhaṃ gantā kathaṃ cana dakṣiṇāvṛtta āditya etan mama manaiḥ sthitam 97 gamiṣyāmi svakaṃ sthānam āsīd yan me purātanam udagāvṛtta āditye haṃsāḥ satyaṃ bravīmi vaḥ 98 dhārayiṣyāmy ahaṃ prāṇān uttarāyaṇakāṅkṣayā aiśvaryabhūtaḥ prāṇānām utsarge niyato hy aham tasmāt prāṇān dhārayiṣye mumūrṣur udagāyane 99 yaś ca datto varo mahyaṃ pitrā tena mahātmanā chandato mṛtyur ity evaṃ tasya cāstu varas tathā 100 dhārayiṣye tataḥ prāṇān utsarge niyate sati ity uktvā tāṃs tadā haṃsān aśeta śaratalpagaḥ 101 evaṃ kurūṇāṃ patite śṛṅge bhīṣme mahaujasi pāṇḍavāḥ sṛñjayāś caiva siṃhanādaṃ pracakrire 102 tasmin hate mahāsattve bharatānām amadhyame na kiṃ cit pratyapadyanta putrās te bharatarṣabha saṃmohaś caiva tumulaḥ kurūṇām abhavat tadā 103 nṛpā duryodhanamukhā niḥśvasya rurudus tataḥ viṣādāc ca ciraṃ kālam atiṣṭhan vigatendriyāḥ 104 dadhyuś caiva mahārāja na yuddhe dadhire manaḥ ūrugrāhagṛhītāś ca nābhyadhāvanta pāṇḍavān 105 avadhye śaṃtanoḥ putre hate bhīṣme mahaujasi abhāvaḥ sumahān rājan kurūn āgād atandritaḥ 106 hatapravīrāś ca vayaṃ nikṛttāś ca śitaiḥ śaraiḥ kartavyaṃ nābhijānīmo nirjitāḥ savyasācinā 107 pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā paratra ca parāṃ gatim sarve dadhmur mahāśaṅkhāñ śūrāḥ parighabāhavaḥ somakāś ca sapañcālāḥ prāhṛṣyanta janeśvara 108 tatas tūryasahasreṣu nadatsu sumahābalaḥ āsphoṭayām āsa bhṛśaṃ bhīmaseno nanarta ca 109 senayor ubhayoś cāpi gāṅgeye vinipātite saṃnyasya vīrāḥ śastrāṇi prādhyāyanta samantataḥ 110 prākrośan prāpataṃś cānye jagmur mohaṃ tathāpare kṣatraṃ cānye 'bhyanindanta bhīṣmaṃ caike 'bhyapūjayan 111 ṛṣayaḥ pitaraś caiva praśaśaṃsur mahāvratam bharatānāṃ ca ye pūrve te cainaṃ praśaśaṃsire 112 mahopaniṣadaṃ caiva yogam āsthāya vīryavān japañ śāṃtanavo dhīmān kālākāṅkṣī sthito 'bhavat |