|
1
[स] परिणाम्य निशां तां तु भारथ्वाजॊ महारदः बहूक्त्वा च ततॊ राजन राजानं च सुयॊधनम 2 विधाय यॊगं पार्देन संशप्तकगणैः सह निष्क्रान्ते च रणात पार्दे संशप्तकवधं परति 3 वयूढानीकस ततॊ थरॊणः पाण्डवानां महाचमूम अभ्ययाथ भरतश्रेष्ठ धर्मराज जिघृक्षया 4 वयूहं थृष्ट्वा सुपर्णं तु भारथ्वाज कृतं तथा वयूहेन मडलार्धेन परत्यव्यूहथ युधिष्ठिरः 5 मुखम आसीत सुपर्णस्य भारथ्वाजॊ महारदः शिरॊ थुर्यॊधनॊ राजा सॊथर्यैः सानुगैः सह 6 चक्षुषी कृतवर्मा च गौतमश चास्यताम वरः भूतवर्मा कषेमशर्मा करकर्षश च वीर्यवान 7 कलिङ्गाः सिंहलाः पराच्याः शूराभीरा थशेरकाः शका यवनकाम्बॊजास तदा हंसपथाश च ये 8 गरीवायां शूरसेनाश च थरथा मथ्रकेकयाः गजाश्वरदपत्त्यौघास तस्दुः शतसहस्रशः 9 भूरिश्रवाः शलः शल्यः सॊमथत्तश च बाह्लिकः अक्षौहिण्या वृता वीरा थक्ष्णिणं पक्षम आश्रिताः 10 विन्थानुविन्थाव आवन्त्यौ काम्बॊजश च सुथक्षिणः वामं पक्षं समाश्रित्य थरॊणपुत्राग्रगाः सदिताः 11 पृष्ठे कलिङ्गाः साम्बष्ठा मागधाः पौन्थ्र मथ्रकाः गान्धाराः शकुनिप्राग्याः पार्वतीया वसातयः 12 पुच्छे वैकर्तनः कर्णः सपुत्रज्ञाति बान्धनः महत्या सेनया तस्दौ नाना धवजसमुत्दया 13 जयथ्रदॊ भीमरदः साम्यात्रिक सभॊ जयः भूमिं जयॊ वृषक्रादॊ नैषधश च महाबलः 14 वृता बलेन महता बरह्मलॊकपुरस्कृताः वयूहस्यॊपरि ते राजन सदिता युथ्धविशारथाः 15 थरॊणेन विहितॊ वयूहः पथात्यश्वरदथ्विपैः वातॊथ्धूतार्णवाकारः परवृत्त इव लक्ष्यते 16 तस्य पक्षप्रपक्षेभ्यॊ निष्पतन्ति युयुत्सवः स विथ्युत सतनिता मेघाः सर्वथिग्भ्य इवॊष्णगे 17 तस्य पराग्ज्यॊतिषॊ मध्ये विधिवत कल्पितं गजम आस्दितः शुशुभे राजन्न अंशुमान उथये यदा 18 माल्यथामवता राजा शवेतच छत्रेण धार्यता कृत्तिका यॊगयुक्तेन पौर्णमास्याम इवेन्थुना 19 नीलाञ्जनचय परख्यॊ मथान्धॊ थविरथॊ बभौ अभिवृष्टॊ महामेघैर यदा सयात पर्वतॊ महान 20 नाना नृपतिभिर वीरैर विविधायुधभूषणैः समन्वितः पार्वतीयैः शक्रॊ थेवगणैर इव 21 ततॊ युधिष्ठिरः परेक्ष्य वयूहं तम अतिमानुषम अजय्यम अरिभिः संख्ये पार्षतं वाक्यम अब्रवीत 22 बराह्मणस्य वशं नाहम इयाम अथ्य यदा परभॊ पारावत सवर्णाश्व तदा नीतिर विधीयताम 23 [धृस्ट] थरॊणस्य यतमानस्य वशं नैष्यसि सुव्रत अहम आवारयिष्यामि थरॊणम अथ्य सहानुगम 24 मयि जीवति कौरव्य नॊथ्वेगं कर्तुम अर्हसि न हि शक्तॊ रणे थरॊणॊ विजेतुं मां कदं चन 25 [स] एवम उक्त्वा किरन बाणान थरुपथस्य सुतॊ बली पारावत सवर्षाश्वः सवयं थरॊणम उपाथ्रवत 26 अनिष्ट थर्शनं थृष्ट्वा धृष्टथ्युम्नम अवस्दितम कषणेनैवाभवथ थरॊणॊ नातिहृष्टमना इव 27 तं तु संप्रेक्ष्य पुत्रस ते थुर्मुखः शत्रुकर्शनः परियं चिकीर्षन थरॊणस्य धृष्टथ्युम्नम अवारयत 28 स संप्रहारस तुमुलः समरूप इवाभवत पार्षतस्य च शूरस्य थुर्मुखस्य च भारत 29 पार्षतः शरजालेन कषिप्रं परच्छाथ्य थुर्मुखम भारथ्वाजं शरौघेण महता समवारयत 30 थरॊणम आवारितं थृष्ट्वा भृशायस्तस तवात्मजः नाना लिङ्गैः शरव्रातैः पार्षतं सममॊहयत 31 तयॊर विषक्तयॊर संख्ये पाञ्चाल्य कुरुमुख्ययॊः थरॊणॊ यौधिष्ठिरं सैन्यं बहुधा वयधमच छरैः 32 अनिलेन यदाभ्राणि विच्छिन्नानि समन्ततः तदा पार्दस्य सैन्यानि विच्छिन्नानि कव चित कव चित 33 मुहूर्तम इव तथ युथ्धम आसीन मधुरथर्शनम तत उन्मत्तवथ राजन निर्मर्याथम अवर्तत 34 नैव सवे न परे राजन्न अज्ञायन्त परस्परम अनुमानेन संज्ञाभिर युथ्धं तत समवर्तत 35 चूडामणिषु निष्केषु भूषणेष्व असि चर्मसु तेषाम आथित्यवर्णाभा मरीच्यः परचकाशिरे 36 तत परकीर्णपताकानां रदवारणवाजिनाम बलाका शबलाभ्राभं थथृशे रूपम आहवे 37 नरान एव नरा जघ्नुर उथग्राश च हया हयान रदांश च रदिनॊ जघ्नुर वारणा वरवारणान 38 समुच्छ्रितपताकानां गजानां परमथ्विपैः कषणेन तुमुलॊ घॊरः संग्राहः समवर्तत 39 तेषां संसक्तगात्राणां कर्षताम इतरेतरम थन्तसंघात संघर्षात स धूमॊ ऽगनिर अजायत 40 विप्रकीर्णपताकास ते विषाण जनिताग्नयः बभूवुः खं समासाथ्य स विथ्युत इवाम्बुथाः 41 विक्षरथ्भिर नथथ्भिश च निपतथ्भिश च वारणैः संबभूव मही कीर्णा मेघैर थयौर इव शारथी 42 तेषाम आहन्यमानानां बाणतॊमर वृष्टिभिः वारणानां रवॊ जज्ञे मेघानाम इव संप्लवे 43 तॊमराभिहताः के चिथ बाणैश च परमथ्विपाः वित्रेसुः सर्वभूतानां शब्थम एवापरे ऽवरजन 44 विषाणाभिहताश चापि के चित तत्र गजा गजैः चक्रुर आर्तस्वरं घॊरम उत्पातजलथा इव 45 परतीपं हरियमाणाश च वारणा वरवारणैः उन्मद्य पुनर आजह्रुः परेरिताः परमाङ्कुशैः 46 महामात्रा महामात्रैस ताडिताः शरतॊमरैः गजेभ्यः पृदिवीं जग्मुर मुक्तप्रहरणाङ्कुशाः 47 निर्मनुष्याश च मातङ्गा विनथन्तस ततस ततः छिन्नाभ्राणीव संपेतुः संप्रविश्य परस्परम 48 हतान परिवहन्तश च यन्त्रिताः परमायुधैः थिशॊ जग्मुर महानागाः के चिथ एकचरा इव 49 ताडितास ताड्यमानाश च तॊमरर्ष्टि परश्वधैः पेतुर आर्तस्वरं कृत्वा तथा विशसने गजाः 50 तेषां शैलॊपमैः कार्यैर निपतथ्भिः समन्ततः आहता सहसा भूमिश चकम्पे च ननाथ च 51 साथितैः स गजारॊहैः स पताकैः समन्ततः मातङ्गैः शुशुभे भूमिर विकीर्णैर इव पर्वतैः 52 गजस्दाश च महामात्रा निर्भिन्नहृथया रणे रदिभिः पातिता बल्लैर विकीर्णाङ्कुश तॊमराः 53 करौञ्चवथ विनथन्तॊ ऽनयनाराचाभिहता गजाः परान सवांश चापि मृथ्नन्तः परिपेतुर थिशॊ थश 54 गजाश्वरदसंघानां शरीरौघसमावृता बभूव पृदिवी राजन मांर अशॊणित कर्थमा 55 परमद्य च विषाणाग्रैः समुत्क्षिप्य च वारणैः सचक्राश च विचक्राश च रदैर एव महारदाः 56 रदाश च रदिभिर हीना निर्मनुष्याश च वाजिनः हतारॊहाश च मातङ्गा थिशॊ जग्मुः शरातुराः 57 जघानात्र पिता पुत्रं पुत्रश च पितरं तदा इत्य आसीत तुमुलं युथ्धं न परज्ञायत किं चन 58 आ गुल्फेभ्यॊ ऽवसीथन्त नराः शॊणितकर्थमे थीप्यमानैः परिक्षिप्ता थावैर इव महाथ्रुमाः 59 शॊणितैः सिच्यमानानि वस्त्राणि कवचानि च छत्राणि च पताकाश च सर्वं रक्तम अथृश्यत 60 हयौघाश च रदौघाश च नरौघाश च निपातिताः संवृत्ताः पुनर आवृत्ता बहुधा रदनेमिभिः 61 स गजौघमहावेगः परासु नरशैवलः रदौघतुमुलावर्तः परबभौ सैन्यसागरः 62 तं वाहन महानौभिर यॊधा जय धनैषिणः अवगाह्यावमज्जन्ते नैव मॊहं परचक्रिरे 63 शरवर्षाभिवृष्टेषु यॊधेष्व अजित लक्ष्मसु न हि सवचित्ततां लेभे कश चिथ आहत लक्षणः 64 वर्तमाने तदा युथ्धे घॊररूपे भयंकरे मॊहयित्वा परान थरॊणॊ युधिष्ठिरम उपाथ्रवन |
1
[s] pariṇāmya niśāṃ tāṃ tu bhāradvājo mahārathaḥ bahūktvā ca tato rājan rājānaṃ ca suyodhanam 2 vidhāya yogaṃ pārthena saṃśaptakagaṇaiḥ saha niṣkrānte ca raṇāt pārthe saṃśaptakavadhaṃ prati 3 vyūḍhānīkas tato droṇaḥ pāṇḍavānāṃ mahācamūm abhyayād bharataśreṣṭha dharmarāja jighṛkṣayā 4 vyūhaṃ dṛṣṭvā suparṇaṃ tu bhāradvāja kṛtaṃ tadā vyūhena maḍalārdhena pratyavyūhad yudhiṣṭhiraḥ 5 mukham āsīt suparṇasya bhāradvājo mahārathaḥ śiro duryodhano rājā sodaryaiḥ sānugaiḥ saha 6 cakṣuṣī kṛtavarmā ca gautamaś cāsyatām varaḥ bhūtavarmā kṣemaśarmā karakarṣaś ca vīryavān 7 kaliṅgāḥ siṃhalāḥ prācyāḥ śūrābhīrā daśerakāḥ śakā yavanakāmbojās tathā haṃsapadāś ca ye 8 grīvāyāṃ śūrasenāś ca daradā madrakekayāḥ gajāśvarathapattyaughās tasthuḥ śatasahasraśaḥ 9 bhūriśravāḥ śalaḥ śalyaḥ somadattaś ca bāhlikaḥ akṣauhiṇyā vṛtā vīrā dakṣṇiṇaṃ pakṣam āśritāḥ 10 vindānuvindāv āvantyau kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ vāmaṃ pakṣaṃ samāśritya droṇaputrāgragāḥ sthitāḥ 11 pṛṣṭhe kaliṅgāḥ sāmbaṣṭhā māgadhāḥ paundra madrakāḥ gāndhārāḥ śakuniprāgyāḥ pārvatīyā vasātayaḥ 12 pucche vaikartanaḥ karṇaḥ saputrajñāti bāndhanaḥ mahatyā senayā tasthau nānā dhvajasamutthayā 13 jayadratho bhīmarathaḥ sāmyātrika sabho jayaḥ bhūmiṃ jayo vṛṣakrātho naiṣadhaś ca mahābalaḥ 14 vṛtā balena mahatā brahmalokapuraskṛtāḥ vyūhasyopari te rājan sthitā yuddhaviśāradāḥ 15 droṇena vihito vyūhaḥ padātyaśvarathadvipaiḥ vātoddhūtārṇavākāraḥ pravṛtta iva lakṣyate 16 tasya pakṣaprapakṣebhyo niṣpatanti yuyutsavaḥ sa vidyut stanitā meghāḥ sarvadigbhya ivoṣṇage 17 tasya prāgjyotiṣo madhye vidhivat kalpitaṃ gajam āsthitaḥ śuśubhe rājann aṃśumān udaye yathā 18 mālyadāmavatā rājā śvetac chatreṇa dhāryatā kṛttikā yogayuktena paurṇamāsyām ivendunā 19 nīlāñjanacaya prakhyo madāndho dvirado babhau abhivṛṣṭo mahāmeghair yathā syāt parvato mahān 20 nānā nṛpatibhir vīrair vividhāyudhabhūṣaṇaiḥ samanvitaḥ pārvatīyaiḥ śakro devagaṇair iva 21 tato yudhiṣṭhiraḥ prekṣya vyūhaṃ tam atimānuṣam ajayyam aribhiḥ saṃkhye pārṣataṃ vākyam abravīt 22 brāhmaṇasya vaśaṃ nāham iyām adya yathā prabho pārāvata savarṇāśva tathā nītir vidhīyatām 23 [dhṛsṭa] droṇasya yatamānasya vaśaṃ naiṣyasi suvrata aham āvārayiṣyāmi droṇam adya sahānugam 24 mayi jīvati kauravya nodvegaṃ kartum arhasi na hi śakto raṇe droṇo vijetuṃ māṃ kathaṃ cana 25 [s] evam uktvā kiran bāṇān drupadasya suto balī pārāvata savarṣāśvaḥ svayaṃ droṇam upādravat 26 aniṣṭa darśanaṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnam avasthitam kṣaṇenaivābhavad droṇo nātihṛṣṭamanā iva 27 taṃ tu saṃprekṣya putras te durmukhaḥ śatrukarśanaḥ priyaṃ cikīrṣan droṇasya dhṛṣṭadyumnam avārayat 28 sa saṃprahāras tumulaḥ samarūpa ivābhavat pārṣatasya ca śūrasya durmukhasya ca bhārata 29 pārṣataḥ śarajālena kṣipraṃ pracchādya durmukham bhāradvājaṃ śaraugheṇa mahatā samavārayat 30 droṇam āvāritaṃ dṛṣṭvā bhṛśāyastas tavātmajaḥ nānā liṅgaiḥ śaravrātaiḥ pārṣataṃ samamohayat 31 tayor viṣaktayor saṃkhye pāñcālya kurumukhyayoḥ droṇo yaudhiṣṭhiraṃ sainyaṃ bahudhā vyadhamac charaiḥ 32 anilena yathābhrāṇi vicchinnāni samantataḥ tathā pārthasya sainyāni vicchinnāni kva cit kva cit 33 muhūrtam iva tad yuddham āsīn madhuradarśanam tata unmattavad rājan nirmaryādam avartata 34 naiva sve na pare rājann ajñāyanta parasparam anumānena saṃjñābhir yuddhaṃ tat samavartata 35 cūḍāmaṇiṣu niṣkeṣu bhūṣaṇeṣv asi carmasu teṣām ādityavarṇābhā marīcyaḥ pracakāśire 36 tat prakīrṇapatākānāṃ rathavāraṇavājinām balākā śabalābhrābhaṃ dadṛśe rūpam āhave 37 narān eva narā jaghnur udagrāś ca hayā hayān rathāṃś ca rathino jaghnur vāraṇā varavāraṇān 38 samucchritapatākānāṃ gajānāṃ paramadvipaiḥ kṣaṇena tumulo ghoraḥ saṃgrāhaḥ samavartata 39 teṣāṃ saṃsaktagātrāṇāṃ karṣatām itaretaram dantasaṃghāta saṃgharṣāt sa dhūmo 'gnir ajāyata 40 viprakīrṇapatākās te viṣāṇa janitāgnayaḥ babhūvuḥ khaṃ samāsādya sa vidyuta ivāmbudāḥ 41 vikṣaradbhir nadadbhiś ca nipatadbhiś ca vāraṇaiḥ saṃbabhūva mahī kīrṇā meghair dyaur iva śāradī 42 teṣām āhanyamānānāṃ bāṇatomara vṛṣṭibhiḥ vāraṇānāṃ ravo jajñe meghānām iva saṃplave 43 tomarābhihatāḥ ke cid bāṇaiś ca paramadvipāḥ vitresuḥ sarvabhūtānāṃ śabdam evāpare 'vrajan 44 viṣāṇābhihatāś cāpi ke cit tatra gajā gajaiḥ cakrur ārtasvaraṃ ghoram utpātajaladā iva 45 pratīpaṃ hriyamāṇāś ca vāraṇā varavāraṇaiḥ unmathya punar ājahruḥ preritāḥ paramāṅkuśaiḥ 46 mahāmātrā mahāmātrais tāḍitāḥ śaratomaraiḥ gajebhyaḥ pṛthivīṃ jagmur muktapraharaṇāṅkuśāḥ 47 nirmanuṣyāś ca mātaṅgā vinadantas tatas tataḥ chinnābhrāṇīva saṃpetuḥ saṃpraviśya parasparam 48 hatān parivahantaś ca yantritāḥ paramāyudhaiḥ diśo jagmur mahānāgāḥ ke cid ekacarā iva 49 tāḍitās tāḍyamānāś ca tomararṣṭi paraśvadhaiḥ petur ārtasvaraṃ kṛtvā tadā viśasane gajāḥ 50 teṣāṃ śailopamaiḥ kāryair nipatadbhiḥ samantataḥ āhatā sahasā bhūmiś cakampe ca nanāda ca 51 sāditaiḥ sa gajārohaiḥ sa patākaiḥ samantataḥ mātaṅgaiḥ śuśubhe bhūmir vikīrṇair iva parvataiḥ 52 gajasthāś ca mahāmātrā nirbhinnahṛdayā raṇe rathibhiḥ pātitā ballair vikīrṇāṅkuśa tomarāḥ 53 krauñcavad vinadanto 'nyanārācābhihatā gajāḥ parān svāṃś cāpi mṛdnantaḥ paripetur diśo daśa 54 gajāśvarathasaṃghānāṃ śarīraughasamāvṛtā babhūva pṛthivī rājan māṃr aśoṇita kardamā 55 pramathya ca viṣāṇāgraiḥ samutkṣipya ca vāraṇaiḥ sacakrāś ca vicakrāś ca rathair eva mahārathāḥ 56 rathāś ca rathibhir hīnā nirmanuṣyāś ca vājinaḥ hatārohāś ca mātaṅgā diśo jagmuḥ śarāturāḥ 57 jaghānātra pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ tathā ity āsīt tumulaṃ yuddhaṃ na prajñāyata kiṃ cana 58 ā gulphebhyo 'vasīdanta narāḥ śoṇitakardame dīpyamānaiḥ parikṣiptā dāvair iva mahādrumāḥ 59 śoṇitaiḥ sicyamānāni vastrāṇi kavacāni ca chatrāṇi ca patākāś ca sarvaṃ raktam adṛśyata 60 hayaughāś ca rathaughāś ca naraughāś ca nipātitāḥ saṃvṛttāḥ punar āvṛttā bahudhā rathanemibhiḥ 61 sa gajaughamahāvegaḥ parāsu naraśaivalaḥ rathaughatumulāvartaḥ prababhau sainyasāgaraḥ 62 taṃ vāhana mahānaubhir yodhā jaya dhanaiṣiṇaḥ avagāhyāvamajjante naiva mohaṃ pracakrire 63 śaravarṣābhivṛṣṭeṣu yodheṣv ajita lakṣmasu na hi svacittatāṃ lebhe kaś cid āhata lakṣaṇaḥ 64 vartamāne tathā yuddhe ghorarūpe bhayaṃkare mohayitvā parān droṇo yudhiṣṭhiram upādravan |