|
1
[स] परयाते तव सैन्यं तु युयुधाने युयुत्सया धर्मराजॊ महाराज सवेनानीकेन संवृतः परायाथ थरॊण रदप्रेप्सुर युयुधानस्य पृष्ठतः 2 ततः पाञ्चालराजस्य पुत्रः समरथुर्मथः पराक्रॊशत पाण्डवानीके वसु थानश च पार्दिवः 3 आगच्छत परहरत थरुतं विपरिधावत यदासुखेन गच्छेत सात्यकिर युथ्धथुर्मथः 4 महारदा हि बहवॊ यतिष्यन्त्य अस्य निर्जये इति बरुवन्तॊ वेगेन समापेतुर बलं तव 5 वयं परतिजिगीषन्तस तत्र तान समभिथ्रुताः ततः शब्थॊ महान आसीथ युयुधान रदं परति 6 परकम्प्यमाना महती तव पुत्रस्य वाहिनी सात्वतेन महाराज शतधाभिव्यथीर्यत 7 तस्यां विथीर्यमाणायां शिनेः पौत्रॊ महारदः सप्त वीरान महेष्वासान अग्रानीके वयपॊदयत 8 ते भीता मृथ्यमानाश च परमृष्टा थीर्घबाहुना आयॊधनं जहुर वीरा थृष्ट्वा तम अतिमानुषम 9 रदैर विमदिताक्षैश च भग्ननीडैश च मारिष चक्रैर विमदितैश छिन्नैर धवजैश च विनिपातितैः 10 अनुकर्षैः पताकाभिः शिरस तराणैः स काञ्चनैः बाहुभिश चन्थनाथिग्धैः साङ्गथैश च विशां पते 11 हस्तिहस्तॊपमैश चापि भुजगाभॊग संनिभैः ऊरुभिः पृदिवी छन्ना मनुजानां नरॊत्तम 12 शशाङ्कसंनिकाशैश च वथनैश चारुकुण्डलैः पतितैर वृषभाक्षाणां बभौ भारत मेथिनी 13 गजैश च बहुधा छिन्नैः शयानैः पर्वतॊपमैः रराजातिभृशं भूमिर विकीर्णैर इव पर्वतैः 14 तपनीयमयैर यॊक्त्रैर्मुक्ता जालविभूषितैः उरश छथैर विचित्रैश च वयशॊभन्त तुरंगमाः गतसत्त्वा महीं पराप्य परमृष्टा थीर्घबाहुना 15 नानाविधानि सैन्यानि तव हत्वा तु सात्वतः परविष्टस तावकं सैन्यं थरावयित्वा चमूं भृशम 16 ततस तेनैव मार्गेण येन यातॊ धनंजयः इयेष सात्यकिर गन्तुं ततॊ थरॊणेन वारितः 17 भरथ्वाजं समासाथ्य युयुधानस तु मारिष नाभ्यवर्तत संक्रुथ्धॊ वेलाम इव जला शयः 18 निवार्य तु रणे थरॊणॊ युयुधानं महारदम विव्याध निशितैर बाणैः पञ्चभिर मर्मभेथिभिः 19 सात्यकिस तु रणे थरॊणं राजन विव्याध सप्तभिः हेमपुङ्खैः शिला धौतैः कङ्कबर्हिण वाजितैः 20 तं षड्भिः सायकैर थरॊणः साश्वयन्तारम आर्थयत स तं न ममृषे थरॊणं युयुधानॊ महारदः 21 सिंहनाथं ततः कृत्वा थरॊणं विव्याध सात्यकिः थशभिः सायकैश चान्यैः षड्भिर अष्टाभिर एव च 22 युयुधानः पुनर थरॊणं विव्याध थशभिः शरैः एकेन सारदिं चास्य चतुर्भिश चतुरॊ हयान धवजम एकेन बाणेन विव्याध युधि मारिष 23 तं थरॊणः साश्वयन्तारं स रदध्वजम आशुगैः तवरन पराच्छाथयथ बाणैः शलभानाम इव वरजैः 24 तदैव युयुधानॊ ऽपि थरॊणं बहुभिर आशुगैः पराच्छाथयथ असंभ्रान्तस ततॊ थरॊण उवाच ह 25 तवाचार्यॊ रणं हित्वा गतः कापुरुषॊ यदा युध्यमानं हि मां हित्वा परथक्षिणम अवर्तत 26 तवं हि मे युध्यतॊ नाथ्य जीवन मॊक्ष्यसि माधव यथि मां तवं रणे हित्वा न यास्य आचार्यवथ थरुतम 27 [सात्यकि] धनंजयस्य पथवीं धर्मराजस्य शासनात गच्छामि सवस्ति ते बरह्मन न मे कालात्ययॊ भवेत 28 [स] एतावथ उक्त्वा शैनेय आचार्यं परिवर्जयन परयातः सहसा राजन सारदिं चेथम अब्रवीत 29 थरॊणः करिष्यते यत्नं सर्वदा मम वारणे यत्तॊ याहि रणे सूत शृणु चेथं वचः परम 30 एतथ आलॊक्यते सैन्यम आवन्त्यानां महाप्रभम अस्यानन्तरतस तव एतथ थाक्षिणात्यं महाबलम 31 तथनन्तरम एतच च बाह्लिकानां बलं महत बाह्लिकाभ्याशतॊ युक्तं कर्णस्यापि महथ बलम 32 अन्यॊन्येन हि सैन्यानि भिन्नान्य एतानि सारदे अन्यॊन्यं समुपाश्रित्य न तयक्ष्यन्ति रणाजिरम 33 एतथ अन्तरम आसाथ्य चॊथयाश्वान परहृष्टवत मध्यमं जवम आस्दाय वह माम अत्र सारदे 34 बाह्लिका यत्र थृश्यन्ते नानाप्रहरणॊथ्यताः थाक्षिणात्याश च बहवः सूतपुत्र पुरॊगमाः 35 हस्त्यश्वरदसंबाधं यच चानीकं विलॊक्यते नानाथेशसमुत्दैश च पथातिभिर अधिष्ठितम 36 एतावथ उक्त्वा यन्तारं बरह्माणं परिवर्जयन स वयतीयाय यत्रॊग्रं कर्णस्य सुमहथ बलम 37 तं थरॊणॊ ऽनुययौ करुथ्धॊ विकिरन विशिखान बहून युयुधानं महाबाहुं गच्छन्तम अनिवर्तिनम 38 कर्णस्य सैन्यं सुमहथ अभिहत्य शितैः शरैः पराविशथ भारतीं सेनाम अपर्यन्तां स सात्यकिः 39 परविष्टे युयुधाने तु सैनिकेषु थरुतेषु च अमर्षी कृतवर्मा तु सात्यकिं पर्यवारयत 40 तम आपतन्तं विशिखैः षड्भिर आहत्य सात्यकिः चतुर्भिश चतुरॊ ऽसयाश्वान आजघानाशु वीर्यवान 41 ततः पुनः षॊडशभिर नतपर्वभिर आशुगैः सात्यकिः कृतवर्माणं परत्यविध्यत सतनान्तरे 42 स तुथ्यमानॊ विशिखैर बहुभिस तिग्मतेजनैः सात्वतेन महाराज कृतवर्मा न चक्षमे 43 स वत्सथन्तं संधाय जिह्मगानल संनिभम आकृष्य राजन्न आकर्णाथ विव्याधॊरसि सात्यकिम 44 स तस्य थेवावरणं भित्त्वा थेहं च सायकः स पत्रपुङ्खः पृदिवीं विवेश रुधिरॊक्षितः 45 अदास्य बहुभिर बाणैर अच्छिनत परमास्त्रवित समार्गण गुणं राजन कृतवर्मा शरासनम 46 विव्याध च रणे राजन सात्यकिं सत्यविक्रमम थशभिर विशिखैस तीक्ष्णैर अभिक्रुथ्धः सतनान्तरे 47 ततः परशीर्णे धनुषि शक्त्या शक्तिमतां वरः अभ्यहन थक्षिणं बाहुं सात्यकिः कृतवर्मणः 48 ततॊ ऽनयत सुथृढं वीरॊ धनुर आथाय सात्यकिः वयसृजथ विशिखांस तूर्णं शतशॊ ऽद सहस्रशः 49 स रदं कृतवर्माणं समन्तात पर्यवाकिरत छाथयित्वा रणे ऽतयर्दं हार्थिक्यं तु स सात्यकिः 50 अदास्य भल्लेन शिरः सारदेः समकृन्तत स पपात हतः सूतॊ हार्थिक्यस्य महारदात ततस ते यन्तरि हते पराथ्रवंस तुरगा भृशम 51 अद भॊजस तव असंभ्रान्तॊ निगृह्य तुरगान सवयम तस्दौ शरधनुष्पाणिस तत सैन्यान्य अभ्यपूजयन 52 स मुहूर्तम इवाश्वस्य सथश्वान समचॊथयत वयपेतभीर अमित्राणाम आवहत सुमहथ भयम सात्यकिश चाभ्यगात तस्मात स तु भीमम उपाथ्रवत 53 युयुधानॊ ऽपि राजेन्थ्र थरॊणानीकाथ विनिःसृतः परययौ तवरितस तूर्णं काम्बॊजानां महाचमूम 54 स तत्र बहुभिः शूरैः संनिरुथ्धॊ महारदैः न चचाल तथा राजन सात्यकिः सत्यविक्रमः 55 संधाय च चमूं थरॊणॊ भॊजे भारं निवेश्य च अन्वधावथ रणे यत्तॊ युयुधानं युयुत्सया 56 तदा तम अनुधावन्तं युयुधानस्य पृष्ठतः नयवारयन्त संक्रुथ्धाः पाण्डुसैन्ये बृहत्तमाः 57 समासाथ्य तु हार्थिक्यं रदानां पर्वरं रदम पाञ्चाला विगतॊत्साहा भीमसेनपुरॊगमाः विक्रम्य वारिता राजन वीरेण कृतवर्मणा 58 यतमानांस तु तान सर्वान ईषथ विगतचेतसः अभितस्ताञ शरौघेण कलान्तवाहान अवारयत 59 निगृहीतास तु भॊजेन भॊजानीकेप्सवॊ रणे अतिष्ठन्न आर्यवथ वीराः परार्दयन्तॊ महथ यशः |
1
[s] prayāte tava sainyaṃ tu yuyudhāne yuyutsayā dharmarājo mahārāja svenānīkena saṃvṛtaḥ prāyād droṇa rathaprepsur yuyudhānasya pṛṣṭhataḥ 2 tataḥ pāñcālarājasya putraḥ samaradurmadaḥ prākrośat pāṇḍavānīke vasu dānaś ca pārthivaḥ 3 āgacchata praharata drutaṃ viparidhāvata yathāsukhena gaccheta sātyakir yuddhadurmadaḥ 4 mahārathā hi bahavo yatiṣyanty asya nirjaye iti bruvanto vegena samāpetur balaṃ tava 5 vayaṃ pratijigīṣantas tatra tān samabhidrutāḥ tataḥ śabdo mahān āsīd yuyudhāna rathaṃ prati 6 prakampyamānā mahatī tava putrasya vāhinī sātvatena mahārāja śatadhābhivyadīryata 7 tasyāṃ vidīryamāṇāyāṃ śineḥ pautro mahārathaḥ sapta vīrān maheṣvāsān agrānīke vyapothayat 8 te bhītā mṛdyamānāś ca pramṛṣṭā dīrghabāhunā āyodhanaṃ jahur vīrā dṛṣṭvā tam atimānuṣam 9 rathair vimathitākṣaiś ca bhagnanīḍaiś ca māriṣa cakrair vimathitaiś chinnair dhvajaiś ca vinipātitaiḥ 10 anukarṣaiḥ patākābhiḥ śiras trāṇaiḥ sa kāñcanaiḥ bāhubhiś candanādigdhaiḥ sāṅgadaiś ca viśāṃ pate 11 hastihastopamaiś cāpi bhujagābhoga saṃnibhaiḥ ūrubhiḥ pṛthivī channā manujānāṃ narottama 12 śaśāṅkasaṃnikāśaiś ca vadanaiś cārukuṇḍalaiḥ patitair vṛṣabhākṣāṇāṃ babhau bhārata medinī 13 gajaiś ca bahudhā chinnaiḥ śayānaiḥ parvatopamaiḥ rarājātibhṛśaṃ bhūmir vikīrṇair iva parvataiḥ 14 tapanīyamayair yoktrairmuktā jālavibhūṣitaiḥ uraś chadair vicitraiś ca vyaśobhanta turaṃgamāḥ gatasattvā mahīṃ prāpya pramṛṣṭā dīrghabāhunā 15 nānāvidhāni sainyāni tava hatvā tu sātvataḥ praviṣṭas tāvakaṃ sainyaṃ drāvayitvā camūṃ bhṛśam 16 tatas tenaiva mārgeṇa yena yāto dhanaṃjayaḥ iyeṣa sātyakir gantuṃ tato droṇena vāritaḥ 17 bharadvājaṃ samāsādya yuyudhānas tu māriṣa nābhyavartata saṃkruddho velām iva jalā śayaḥ 18 nivārya tu raṇe droṇo yuyudhānaṃ mahāratham vivyādha niśitair bāṇaiḥ pañcabhir marmabhedibhiḥ 19 sātyakis tu raṇe droṇaṃ rājan vivyādha saptabhiḥ hemapuṅkhaiḥ śilā dhautaiḥ kaṅkabarhiṇa vājitaiḥ 20 taṃ ṣaḍbhiḥ sāyakair droṇaḥ sāśvayantāram ārdayat sa taṃ na mamṛṣe droṇaṃ yuyudhāno mahārathaḥ 21 siṃhanādaṃ tataḥ kṛtvā droṇaṃ vivyādha sātyakiḥ daśabhiḥ sāyakaiś cānyaiḥ ṣaḍbhir aṣṭābhir eva ca 22 yuyudhānaḥ punar droṇaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ ekena sārathiṃ cāsya caturbhiś caturo hayān dhvajam ekena bāṇena vivyādha yudhi māriṣa 23 taṃ droṇaḥ sāśvayantāraṃ sa rathadhvajam āśugaiḥ tvaran prācchādayad bāṇaiḥ śalabhānām iva vrajaiḥ 24 tathaiva yuyudhāno 'pi droṇaṃ bahubhir āśugaiḥ prācchādayad asaṃbhrāntas tato droṇa uvāca ha 25 tavācāryo raṇaṃ hitvā gataḥ kāpuruṣo yathā yudhyamānaṃ hi māṃ hitvā pradakṣiṇam avartata 26 tvaṃ hi me yudhyato nādya jīvan mokṣyasi mādhava yadi māṃ tvaṃ raṇe hitvā na yāsy ācāryavad drutam 27 [sātyaki] dhanaṃjayasya padavīṃ dharmarājasya śāsanāt gacchāmi svasti te brahman na me kālātyayo bhavet 28 [s] etāvad uktvā śaineya ācāryaṃ parivarjayan prayātaḥ sahasā rājan sārathiṃ cedam abravīt 29 droṇaḥ kariṣyate yatnaṃ sarvathā mama vāraṇe yatto yāhi raṇe sūta śṛṇu cedaṃ vacaḥ param 30 etad ālokyate sainyam āvantyānāṃ mahāprabham asyānantaratas tv etad dākṣiṇātyaṃ mahābalam 31 tadanantaram etac ca bāhlikānāṃ balaṃ mahat bāhlikābhyāśato yuktaṃ karṇasyāpi mahad balam 32 anyonyena hi sainyāni bhinnāny etāni sārathe anyonyaṃ samupāśritya na tyakṣyanti raṇājiram 33 etad antaram āsādya codayāśvān prahṛṣṭavat madhyamaṃ javam āsthāya vaha mām atra sārathe 34 bāhlikā yatra dṛśyante nānāpraharaṇodyatāḥ dākṣiṇātyāś ca bahavaḥ sūtaputra purogamāḥ 35 hastyaśvarathasaṃbādhaṃ yac cānīkaṃ vilokyate nānādeśasamutthaiś ca padātibhir adhiṣṭhitam 36 etāvad uktvā yantāraṃ brahmāṇaṃ parivarjayan sa vyatīyāya yatrograṃ karṇasya sumahad balam 37 taṃ droṇo 'nuyayau kruddho vikiran viśikhān bahūn yuyudhānaṃ mahābāhuṃ gacchantam anivartinam 38 karṇasya sainyaṃ sumahad abhihatya śitaiḥ śaraiḥ prāviśad bhāratīṃ senām aparyantāṃ sa sātyakiḥ 39 praviṣṭe yuyudhāne tu sainikeṣu druteṣu ca amarṣī kṛtavarmā tu sātyakiṃ paryavārayat 40 tam āpatantaṃ viśikhaiḥ ṣaḍbhir āhatya sātyakiḥ caturbhiś caturo 'syāśvān ājaghānāśu vīryavān 41 tataḥ punaḥ ṣoḍaśabhir nataparvabhir āśugaiḥ sātyakiḥ kṛtavarmāṇaṃ pratyavidhyat stanāntare 42 sa tudyamāno viśikhair bahubhis tigmatejanaiḥ sātvatena mahārāja kṛtavarmā na cakṣame 43 sa vatsadantaṃ saṃdhāya jihmagānala saṃnibham ākṛṣya rājann ākarṇād vivyādhorasi sātyakim 44 sa tasya devāvaraṇaṃ bhittvā dehaṃ ca sāyakaḥ sa patrapuṅkhaḥ pṛthivīṃ viveśa rudhirokṣitaḥ 45 athāsya bahubhir bāṇair acchinat paramāstravit samārgaṇa guṇaṃ rājan kṛtavarmā śarāsanam 46 vivyādha ca raṇe rājan sātyakiṃ satyavikramam daśabhir viśikhais tīkṣṇair abhikruddhaḥ stanāntare 47 tataḥ praśīrṇe dhanuṣi śaktyā śaktimatāṃ varaḥ abhyahan dakṣiṇaṃ bāhuṃ sātyakiḥ kṛtavarmaṇaḥ 48 tato 'nyat sudṛḍhaṃ vīro dhanur ādāya sātyakiḥ vyasṛjad viśikhāṃs tūrṇaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ 49 sa rathaṃ kṛtavarmāṇaṃ samantāt paryavākirat chādayitvā raṇe 'tyarthaṃ hārdikyaṃ tu sa sātyakiḥ 50 athāsya bhallena śiraḥ sāratheḥ samakṛntata sa papāta hataḥ sūto hārdikyasya mahārathāt tatas te yantari hate prādravaṃs turagā bhṛśam 51 atha bhojas tv asaṃbhrānto nigṛhya turagān svayam tasthau śaradhanuṣpāṇis tat sainyāny abhyapūjayan 52 sa muhūrtam ivāśvasya sadaśvān samacodayat vyapetabhīr amitrāṇām āvahat sumahad bhayam sātyakiś cābhyagāt tasmāt sa tu bhīmam upādravat 53 yuyudhāno 'pi rājendra droṇānīkād viniḥsṛtaḥ prayayau tvaritas tūrṇaṃ kāmbojānāṃ mahācamūm 54 sa tatra bahubhiḥ śūraiḥ saṃniruddho mahārathaiḥ na cacāla tadā rājan sātyakiḥ satyavikramaḥ 55 saṃdhāya ca camūṃ droṇo bhoje bhāraṃ niveśya ca anvadhāvad raṇe yatto yuyudhānaṃ yuyutsayā 56 tathā tam anudhāvantaṃ yuyudhānasya pṛṣṭhataḥ nyavārayanta saṃkruddhāḥ pāṇḍusainye bṛhattamāḥ 57 samāsādya tu hārdikyaṃ rathānāṃ parvaraṃ ratham pāñcālā vigatotsāhā bhīmasenapurogamāḥ vikramya vāritā rājan vīreṇa kṛtavarmaṇā 58 yatamānāṃs tu tān sarvān īṣad vigatacetasaḥ abhitastāñ śaraugheṇa klāntavāhān avārayat 59 nigṛhītās tu bhojena bhojānīkepsavo raṇe atiṣṭhann āryavad vīrāḥ prārthayanto mahad yaśaḥ |