|
1
[स] आत्मापराधात संभूतं वयसनं भरतर्षभ पराप्य पराकृतवथ वीर न तवं शॊचितुम अर्हसि 2 तव निर्गुणतां जञात्वा पक्षपातं सुतेषु च थवैधी भावं तदा धर्मे पाण्डवेषु च मत्सरम आर्तप्रलापांश च बहून मनुजाधिप सत्तम 3 सर्वलॊकस्य तत्त्वज्ञः सर्वलॊकगुणः परभु वासुथेवस ततॊ युथ्धं कुरूणाम अकरॊन महत 4 आत्मापराधात सुमहान पराप्तस ते विपुलः कषयः न हि ते सुकृतं किं चिथ आथौ मध्ये च भारत थृश्यते पृष्ठतश चैव तवन मूकॊ हि पराजयः 5 तस्माथ अथ्य सदिरॊ भूत्वा जञात्वा लॊकस्य निर्णयम शृणु युथ्धं यदावृत्तं घॊरं थेवासुरॊपमम 6 परविष्टे तव सैन्यं तु शैनेये सत्यविक्रमे भीमसेनमुखाः पार्दाः परतीयुर वाहिनीं तव 7 आगच्छतस तान सहस करुथ्ध रूपान सहानुगान थधारैकॊ रणे पाण्डून कृतवर्मा महारदः 8 यदॊथ्वृत्तं धारयते वेला वै सलिलार्णवम पाण्डुसैन्यं तदा संख्ये हार्थिक्यः समवारयत 9 तत्राथ्भुतम अमन्यन्त हार्थिक्यस्य पराक्रमम यथ एनं सहिताः पार्दा नातिचक्रमुर आहवे 10 ततॊ भीमस तरिभिर विथ्ध्वा कृतवर्माणम आयसैः शङ्खं थध्मौ महाबाहुर हर्षयन सर्वपाण्डवान 11 सहथेवस तु विंशत्या धर्मराजश च पञ्चभिः शतेन नकुलश चापि हार्थिक्यं समविध्यत 12 थरौपथेयास तरिसप्तत्या सप्तभिश च घटॊत्कचः धृष्टथ्युम्नस तरिभिश चापि कृतवर्माणम आर्थयत विराटॊ थरुपथश चैव याज्ञसेनिश च पञ्चभिः 13 शिखण्डी चापि हार्थिक्यं विथ्ध्वा पञ्चभिर आशुगैः पुनर विव्याध विंशत्या सायकानां हसन्न इव 14 कृतवर्मा ततॊ राजन सर्वतस तान महारदान एकैकं पञ्चभिर विथ्ध्वा भीमं विव्याध सप्तभिः धनुर धवजं च संयत्तॊ रदाथ भूमाव अपातयत 15 अदैनं छिन्नधन्वानं तवरमाणॊ महारदः आजघानॊरसि करुथ्धः सप्तत्या निशितैः शरैः 16 स गाढविथ्धॊ बलवान हार्थिक्यस्य शरॊत्तमैः चचाल रदमध्यस्दः कषितिकम्पे यदाचलः 17 भीमसेनं तदा थृष्ट्वा धर्मराज पुरॊगमाः विसृजन्तः शरान घॊरान कृतवर्माणम आर्थयन 18 तं तदा कॊष्ठकी कृत्यरदवंशेन मारिष विव्यधुः सायकैर हृष्टा रक्षार्दं मारुतेर मृधे 19 परतिलभ्य ततः संज्ञां भीमसेनॊ महाबलः शक्तिं जग्राह समरे हेमथण्डाम अयस्मयीम चिक्षेप च रदात तूर्णं कृतवर्म रदं परति 20 सा भीम भुजनिर्मुक्ता निर्मुक्तॊरग संनिभा कृतवर्माणम अभितः परजज्वाल सुथारुणा 21 ताम आपतन्तीं सहसा युगान्ताग्निसमप्रभाम थवाभ्यां शराभ्यां हार्थिक्यॊ निचकर्त थविधा तथा 22 सा छिन्ना पतिता भूमौ शक्तिः कनकभूषणा थयॊतयन्ती थिशॊ राजन महॊल्केव थिवश चयुता शक्तिं विनिहतां थृष्ट्वा भीमश चुक्रॊध वै भृशम 23 ततॊ ऽनयथ धनुर आथाय वेगवत सुमहास्वनम भीमसेनॊ रणे करुथ्धॊ हार्थिक्यं समवारयत 24 अदैनं पञ्चभिर बाणैर आजघान सतनान्तरे भीमॊ भीमबलॊ राजंस तव थुर्मन्त्रितेन ह 25 भॊजस तु कषतसर्वाङ्गॊ भीमसेनेन मारिष रक्ताशॊक इवॊत्फुल्लॊ वयभ्राजत रणाजिरे 26 ततः करुथ्धस तरिभिर बाणैर भीमसेनं हसन्न इव अभिहत्य थृढं युथ्धे तान सर्वान परत्यविध्यत 27 तरिभिस तरिभिर महेष्वासॊ यतमानान महारदान ते ऽपि तं परत्यविध्यन्त सप्तभिः सप्तभिः शरैः 28 शिखण्डिनस ततः करुथ्धः कषुरप्रेण महारदः धनुश चिच्छेथ समरे परहसन्न इव भारत 29 शिखण्डी तु ततः करुथ्धश छिन्ने धनुषि सत्वरम असिं जग्राह समरे शतचन्थ्रं च भास्वरम 30 भरमयित्वा महाचर्म चामीकरविभूषितम तम असिं परेषयाम आस कृतवर्म रदं परति 31 स तस्य स शरं चापं छित्त्वा संख्ये महान असिः अभ्यगाथ धरणीं राजंश चयुतं जयॊतिर इवाम्बरात 32 एतस्मिन्न एव काले तु तवरमाणा महारदाः विव्यधुः सायकैर गाढं कृतवर्माणम आहवे 33 अदान्यथ धनुर आथाय तयक्त्वा तच च महथ धनुः विशीर्णं भरतश्रेष्ठ हार्थिक्यः परवीरहा 34 विव्याध पाण्डवान युथ्धे तरिभिस तरिभिर अजिह्मगैः शिखण्डिनं च विव्याध तरिभिः पञ्चभिर एव च 35 धनुर अन्यत समाथाय शिखण्डी तु महायशाः अवारयत कूर्मनखैर आशुगैर हृथिकात्मजम 36 ततः करुथ्धॊ रणे राजन हृथिकस्यात्म संभवः अभिथुथ्राव वेगेन याज्ञसेनिं महारदम 37 भीष्मस्य समरे राजन मृत्यॊर हेतुं महात्मनः विथर्शयन बलं शूरः शार्थूल इव कुञ्जरम 38 तौ थिशागजसंकाशौ जवलिताव इव पावकौ समासेथतुर अन्यॊन्यं शरसंघैर अरिंथमौ 39 विधुन्वानौ धनुःश्रेष्ठे संथधानौ च सायकान विसृजन्तौ च शतशॊ गभस्तीन इव भास्करौ 40 तापयन्तौ शरैस तीक्ष्णैर अन्यॊन्यं तौ महारदौ युगान्तप्रतिमौ वीरौ रेजतुर भास्कराव इव 41 कृतवर्मा तु रभसं याज्ञसेनिं महारदम विथ्ध्वेषूणां तरिसप्तत्या पुनर विव्याध सप्तभिः 42 स गाढविथ्धॊ वयदितॊ रदॊपस्द उपाविशत विसृजन सशरं चापं मूर्छयाभिपरिप्लुतः 43 तं विषण्णं रदे थृष्ट्वा तावका भरतर्षभ हार्थिक्यं पूजयाम आसुर वासांस्य आथुधुवुश च ह 44 शिखण्डिनं तदा जञात्वा हार्थिक्य शरपीडितम अपॊवाह रणाथ यन्ता तवरमाणॊ महारदम 45 साथितं तु रदॊपस्दे थृष्ट्वा पार्दाः शिखण्डिनम परिवव्रू रदैस तूर्णं कृतवर्माणम आहवे 46 तत्राथ्भुतं परं चक्रे कृतवर्मा महारदः यथ एकः समरे पार्दान वारयाम आस सानुगान 47 पार्दाञ जित्वाजयच चेथीन पाञ्चालान सृञ्जयान अपि केकयांश च महावीर्यान कृतवर्मा महारदः 48 ते वध्यमानाः समरे हार्थिक्येन सम पाण्डवाः इतश चेतश च धावन्तॊ नैव चक्रुर धृतिं रणे 49 जित्वा पाण्डुसुतान युथ्धे भीमसेनपुरॊगमान हार्थिक्यः समरे ऽतिष्ठथ विधूम इव पावकः 50 ते थराव्यमाणाः समरे हार्थिक्येन महारदाः विमुखाः समपथ्यन्त शरवृष्टिभिर अर्थिताः |
1
[s] ātmāparādhāt saṃbhūtaṃ vyasanaṃ bharatarṣabha prāpya prākṛtavad vīra na tvaṃ śocitum arhasi 2 tava nirguṇatāṃ jñātvā pakṣapātaṃ suteṣu ca dvaidhī bhāvaṃ tathā dharme pāṇḍaveṣu ca matsaram ārtapralāpāṃś ca bahūn manujādhipa sattama 3 sarvalokasya tattvajñaḥ sarvalokaguṇaḥ prabhu vāsudevas tato yuddhaṃ kurūṇām akaron mahat 4 ātmāparādhāt sumahān prāptas te vipulaḥ kṣayaḥ na hi te sukṛtaṃ kiṃ cid ādau madhye ca bhārata dṛśyate pṛṣṭhataś caiva tvan mūko hi parājayaḥ 5 tasmād adya sthiro bhūtvā jñātvā lokasya nirṇayam śṛṇu yuddhaṃ yathāvṛttaṃ ghoraṃ devāsuropamam 6 praviṣṭe tava sainyaṃ tu śaineye satyavikrame bhīmasenamukhāḥ pārthāḥ pratīyur vāhinīṃ tava 7 āgacchatas tān sahasa kruddha rūpān sahānugān dadhāraiko raṇe pāṇḍūn kṛtavarmā mahārathaḥ 8 yathodvṛttaṃ dhārayate velā vai salilārṇavam pāṇḍusainyaṃ tathā saṃkhye hārdikyaḥ samavārayat 9 tatrādbhutam amanyanta hārdikyasya parākramam yad enaṃ sahitāḥ pārthā nāticakramur āhave 10 tato bhīmas tribhir viddhvā kṛtavarmāṇam āyasaiḥ śaṅkhaṃ dadhmau mahābāhur harṣayan sarvapāṇḍavān 11 sahadevas tu viṃśatyā dharmarājaś ca pañcabhiḥ śatena nakulaś cāpi hārdikyaṃ samavidhyata 12 draupadeyās trisaptatyā saptabhiś ca ghaṭotkacaḥ dhṛṣṭadyumnas tribhiś cāpi kṛtavarmāṇam ārdayat virāṭo drupadaś caiva yājñaseniś ca pañcabhiḥ 13 śikhaṇḍī cāpi hārdikyaṃ viddhvā pañcabhir āśugaiḥ punar vivyādha viṃśatyā sāyakānāṃ hasann iva 14 kṛtavarmā tato rājan sarvatas tān mahārathān ekaikaṃ pañcabhir viddhvā bhīmaṃ vivyādha saptabhiḥ dhanur dhvajaṃ ca saṃyatto rathād bhūmāv apātayat 15 athainaṃ chinnadhanvānaṃ tvaramāṇo mahārathaḥ ājaghānorasi kruddhaḥ saptatyā niśitaiḥ śaraiḥ 16 sa gāḍhaviddho balavān hārdikyasya śarottamaiḥ cacāla rathamadhyasthaḥ kṣitikampe yathācalaḥ 17 bhīmasenaṃ tathā dṛṣṭvā dharmarāja purogamāḥ visṛjantaḥ śarān ghorān kṛtavarmāṇam ārdayan 18 taṃ tathā koṣṭhakī kṛtyarathavaṃśena māriṣa vivyadhuḥ sāyakair hṛṣṭā rakṣārthaṃ māruter mṛdhe 19 pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ bhīmaseno mahābalaḥ śaktiṃ jagrāha samare hemadaṇḍām ayasmayīm cikṣepa ca rathāt tūrṇaṃ kṛtavarma rathaṃ prati 20 sā bhīma bhujanirmuktā nirmuktoraga saṃnibhā kṛtavarmāṇam abhitaḥ prajajvāla sudāruṇā 21 tām āpatantīṃ sahasā yugāntāgnisamaprabhām dvābhyāṃ śarābhyāṃ hārdikyo nicakarta dvidhā tadā 22 sā chinnā patitā bhūmau śaktiḥ kanakabhūṣaṇā dyotayantī diśo rājan maholkeva divaś cyutā śaktiṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā bhīmaś cukrodha vai bhṛśam 23 tato 'nyad dhanur ādāya vegavat sumahāsvanam bhīmaseno raṇe kruddho hārdikyaṃ samavārayat 24 athainaṃ pañcabhir bāṇair ājaghāna stanāntare bhīmo bhīmabalo rājaṃs tava durmantritena ha 25 bhojas tu kṣatasarvāṅgo bhīmasenena māriṣa raktāśoka ivotphullo vyabhrājata raṇājire 26 tataḥ kruddhas tribhir bāṇair bhīmasenaṃ hasann iva abhihatya dṛḍhaṃ yuddhe tān sarvān pratyavidhyata 27 tribhis tribhir maheṣvāso yatamānān mahārathān te 'pi taṃ pratyavidhyanta saptabhiḥ saptabhiḥ śaraiḥ 28 śikhaṇḍinas tataḥ kruddhaḥ kṣurapreṇa mahārathaḥ dhanuś ciccheda samare prahasann iva bhārata 29 śikhaṇḍī tu tataḥ kruddhaś chinne dhanuṣi satvaram asiṃ jagrāha samare śatacandraṃ ca bhāsvaram 30 bhramayitvā mahācarma cāmīkaravibhūṣitam tam asiṃ preṣayām āsa kṛtavarma rathaṃ prati 31 sa tasya sa śaraṃ cāpaṃ chittvā saṃkhye mahān asiḥ abhyagād dharaṇīṃ rājaṃś cyutaṃ jyotir ivāmbarāt 32 etasminn eva kāle tu tvaramāṇā mahārathāḥ vivyadhuḥ sāyakair gāḍhaṃ kṛtavarmāṇam āhave 33 athānyad dhanur ādāya tyaktvā tac ca mahad dhanuḥ viśīrṇaṃ bharataśreṣṭha hārdikyaḥ paravīrahā 34 vivyādha pāṇḍavān yuddhe tribhis tribhir ajihmagaiḥ śikhaṇḍinaṃ ca vivyādha tribhiḥ pañcabhir eva ca 35 dhanur anyat samādāya śikhaṇḍī tu mahāyaśāḥ avārayat kūrmanakhair āśugair hṛdikātmajam 36 tataḥ kruddho raṇe rājan hṛdikasyātma saṃbhavaḥ abhidudrāva vegena yājñaseniṃ mahāratham 37 bhīṣmasya samare rājan mṛtyor hetuṃ mahātmanaḥ vidarśayan balaṃ śūraḥ śārdūla iva kuñjaram 38 tau diśāgajasaṃkāśau jvalitāv iva pāvakau samāsedatur anyonyaṃ śarasaṃghair ariṃdamau 39 vidhunvānau dhanuḥśreṣṭhe saṃdadhānau ca sāyakān visṛjantau ca śataśo gabhastīn iva bhāskarau 40 tāpayantau śarais tīkṣṇair anyonyaṃ tau mahārathau yugāntapratimau vīrau rejatur bhāskarāv iva 41 kṛtavarmā tu rabhasaṃ yājñaseniṃ mahāratham viddhveṣūṇāṃ trisaptatyā punar vivyādha saptabhiḥ 42 sa gāḍhaviddho vyathito rathopastha upāviśat visṛjan saśaraṃ cāpaṃ mūrchayābhipariplutaḥ 43 taṃ viṣaṇṇaṃ rathe dṛṣṭvā tāvakā bharatarṣabha hārdikyaṃ pūjayām āsur vāsāṃsy ādudhuvuś ca ha 44 śikhaṇḍinaṃ tathā jñātvā hārdikya śarapīḍitam apovāha raṇād yantā tvaramāṇo mahāratham 45 sāditaṃ tu rathopasthe dṛṣṭvā pārthāḥ śikhaṇḍinam parivavrū rathais tūrṇaṃ kṛtavarmāṇam āhave 46 tatrādbhutaṃ paraṃ cakre kṛtavarmā mahārathaḥ yad ekaḥ samare pārthān vārayām āsa sānugān 47 pārthāñ jitvājayac cedīn pāñcālān sṛñjayān api kekayāṃś ca mahāvīryān kṛtavarmā mahārathaḥ 48 te vadhyamānāḥ samare hārdikyena sma pāṇḍavāḥ itaś cetaś ca dhāvanto naiva cakrur dhṛtiṃ raṇe 49 jitvā pāṇḍusutān yuddhe bhīmasenapurogamān hārdikyaḥ samare 'tiṣṭhad vidhūma iva pāvakaḥ 50 te drāvyamāṇāḥ samare hārdikyena mahārathāḥ vimukhāḥ samapadyanta śaravṛṣṭibhir arditāḥ |