|
1
[स] मारिषाधिरदेः शरुत्वा वचॊ युथ्धाभिनन्थिनः शल्यॊ ऽबरवीत पुनः कर्णं निथर्शनम उथाहरन 2 यदैव मत्तॊ मथ्येन तवं तदा न च वा तदा तदाहं तवां परमाथ्यन्तं चिकित्सामि सुहृत्तया 3 इमां काकॊपमां कर्ण परॊच्यमानां निबॊध मे शरुत्वा यदेष्टं कुर्यास तवं विहीनकुलपांसन 4 नाहम आत्मनि किं चिथ वै किल्बिषं कर्ण संस्मरे येन तवं मां महाबाहॊ हन्तुम इच्छस्य अनागसम 5 अवश्यं तु मया वाच्यं बुध्यतां यथि ते हितम विशेषतॊ रदस्देन राज्ञश चैव हितैषिणा 6 समं च विषमं चैव रदिनश च बलाबलम शरमः खेथश च सततं हयानां रदिना सह 7 आयुधस्य परिज्ञानं रुतं च मृगपक्षिणाम भारश चाप्य अतिभारश च शल्यानां च परतिक्रिया 8 अस्त्रयॊगश च युथ्धं च निमित्तानि तदैव च सर्वम एतन मया जञेयं रदस्यास्य कुटुम्बिना अतस तवां कदये कर्ण निथर्शनम इथं पुनः 9 वैश्यः किल समुथ्रान्ते परभूतधनधान्यवान यज्वा थानपतिः कषान्तः सवकर्मस्दॊ ऽभवच छुचिः 10 बहुपुत्रः परियापत्यः सर्वभूतानुकम्पकः राज्ञॊ धर्मप्रधानस्य राष्ट्रे वसति निर्भयः 11 पुत्राणां तस्य बालानां कुमाराणां यशस्विनाम काकॊ बहूनाम अभवथ उच्चिष्ट कृतभॊजनः 12 तस्मै सथा परयच्छन्ति वैश्य पुत्राः कुमारकाः मांसौथनं थधि कषीरं पायसं मधुसर्पिषी 13 स चॊच्छिष्ट भृतः काकॊ वैश्य पुत्रैः कुमारकैः सथृशान पक्षिणॊ थृप्तः शरेयसश चावमन्यते 14 अद हंसाः समुथ्रान्ते कथा चिथ अभिपातितः गरुडस्य गतौ तुल्याश चक्राङ्गा हृष्टचेतसः 15 कुमारकास ततॊ हंसान थृष्ट्वा काकम अदाब्रुवन भवान एव विशिष्टॊ हि पतत्रिभ्यॊ विहंगम 16 परतार्यमाणस तु स तैर अल्पबुथ्धिभिर अण्डजः तथ वचः सत्यम इत्य एव मौर्ख्याथ थर्पाच च मन्यते 17 तान सॊ ऽभिपत्य जिज्ञासुः क एषां शरेष्ठ भाग इति उच्छिष्ट थर्पितः काकॊ बहूनां थूरपातिनाम 18 तेषां यं परवरं मेने हंसानां थूरपातिनाम तम आह्वयत थुर्बुथ्धिः पताम इति पक्षिणम 19 तच छरुत्वा पराहसन हंसा ये तत्रासन समागताः भाषतॊ बहु काकस्य बलिनः पततां वराः इथम ऊचुश च चक्राङ्गा वचः काकं विहंगमाः 20 वयं हंसाश चरामेमां पृदिवीं मानसौकसः पक्षिणां च वयं नित्यं थूरपातेन पूजिताः 21 कदं नु हंसं बलिनं वज्राङ्गं थूरपातिनम काकॊ भूत्वा निपतने समाह्वायसि थुर्मते कदं तवं पतनं काक सहास्माभिर बरवीषि तत 22 अद हंसवचॊ मूढः कुत्सयित्वा पुनः पुनः परजगाथॊत्तरं काकः कत्दनॊ जातिलाघवात 23 शतम एकं च पातानां पतितास्मि न संशयः शतयॊजनम एकैकं विचित्रं विविधं तदा 24 उड्डीनम अवडीनं च परडीनं डीनम एव च निडीनम अद संडीनं तिर्यक चातिगतानि च 25 विडीनं परिडीनं च पराडीनं सुडीनकम अतिडीनं महाडीनं निडीनं परिडीनकम 26 गतागत परतिगता बह्वीश च निकुडीनिकाः कर्तास्मि मिषतां वॊ ऽथय ततॊ थरक्ष्यद मे बलम 27 एवम उक्ते तु काकेन परहस्यैकॊ विहंगमः उवाच हंसस तं काकं वचनं तन निबॊध मे 28 शतम एकं च पातानां तवं काकपतिता धरुवम एकम एव तु ये पातं विथुः सर्वे विहंगमाः 29 तम अहं पतिता काकनान्यं जानामि कं चन पत तवम अपि रक्ताक्ष येन वा तेन मन्यसे 30 अद काकाः परजहसुर ये तत्रासन समागताः कदम एकेन पातेन हंसः पातशतं जयेत 31 एकेनैव शतस्यैकं पातेनाभिभविष्यति हंसस्य पतितं काकॊ बलवान आशु विक्रमः 32 परपेततुः सपर्धयाद ततस तौ हंसवायसौ एकपाती च चक्राङ्गः काकः पातशतेन च 33 पेतिवान अद चक्राङ्कः पेतिवान द वायसः विसिस्मापयिषुः पातैर आचक्षाणॊ ऽऽतमनः करियाम 34 अद काकस्य चित्राणि पतितानीतराणि च थृष्ट्वा परमुथिताः काका विनेथुर अद तैः सवरैः 35 हंसांश चावहसन्ति सम परावथन्न अप्रियाणि च उत्पत्यॊत्पत्य च पराहुर मुहूर्तम इति चेति च 36 वृक्षाग्रेभ्यः सदलेभ्यश च निपतन्त्य उत्पतन्ति च कुर्वाणा विविधान रावान आशंसन्तस तथा जयम 37 हंसस तु मृथुकेनैव विक्रान्तुम उपचक्रमे परत्यहीयत काकाच च मुहूर्तम इव मारिष 38 अवमन्य रयं हंसान इथं वचनम अब्रवीत यॊ ऽसाव उत्पतितॊ हंसः सॊ ऽसाव एव परहीयते 39 अद हंसः स तच छरुत्वा परापतत पश्चिमां थिशम उपर्य उपरि वेगेन सागरं वरुणालयम 40 ततॊ भीः पराविशत काकं तथा तत्र विचेतसम थवीपथ्रुमान अपश्यन्तं निपतन्तं शरमान्वितम निपतेयं कव नु शरान्त इति तस्मिञ जलार्णवे 41 अविषह्यः समुथ्रॊ हि बहु सत्त्वगणालयः महाभूतशतॊथ्भासी नभसॊ ऽपि विशिष्यते 42 गाम्भीर्याथ धि समुथ्रस्य न विशेषः कुलाधम थिग अम्बराम्भसां कर्ण समुथ्रस्दा हि थुर्जयाः विथूर पातात तॊयस्य किं पुनः कर्ण वायसः 43 अद हंसॊ ऽभयतिक्रम्य मुहूर्तम इति चेति च अवेक्षमाणस तं काकं नाशक्नॊथ वयपसर्पितुम अतिक्रम्य च चक्राङ्गः काकं तं समुथैक्षत 44 तं तदा हीयमानं च हंसॊ थृष्ट्वाब्रवीथ इथम उज्जिहीर्षुर निमज्जन्तं समरन सत्पुरुषव्रतम 45 बहूनि पतनानि तवम आचक्षाणॊ मुहुर मुहुः पतस्य अव्याहरंश चेथं न नॊ गुह्यं परभाषसे 46 किंनाम पतनं काकयत तवं पतसि सांप्रतम जलं सपृशसि पक्षाभ्यां तुण्डेन च पुनः पुनः 47 स पक्षाभ्यां सपृशन्न आर्तस तुण्डेन जलम अर्णवे काकॊ थृढं परिश्रान्तः सहसा निपपात ह 48 [हम्स] शतम एकं च पातानां यत परभाषसि वायस नानाविधानीह पुरा तच चानृतम इहाथ्य ते 49 [काक] उच्छिष्ट थर्पितॊ हंस मन्ये ऽऽतमानं सुपर्णवत अवमन्य बहूंश चाहं काकान अन्यांश च पक्षिणः पराणैर हंसप्रपथ्ये तवं थवीपात्नं परापयस्व माम 50 यथ्य अहं सवस्तिमान हंसस्वथेशं पराप्नुयां पुनः न कं चिथ अवमन्येयम आपथॊ मां समुथ्धर 51 तम एवं वाथिनं थीनं विलपन्तम अचेतनम काककाकेति वाशन्तं निमज्जन्तं महार्णवे 52 तदैत्य वायसं हंसॊ जलक्लिन्नं सुथुर्थशम पथ्भ्याम उत्क्षिप्य वेपन्तं पृष्ठम आरॊपयच छनैः 53 आरॊप्य पृष्ठं काकं तं हंसः कर्ण विचेतसम आजगाम पुनर थवीपं सपर्धया पेततुर यतः 54 संस्दाप्य तं चापि पुनः समाश्वास्य च खेचरम गतॊ यदेप्सितं थेशं हंसॊ मन इवाशुगः 55 उच्छिष्ट भॊजनात काकॊ यदा वैश्य कुले तु सः एवं तवम उच्छिष्ट भृतॊ धार्तराष्ट्रैर न संशयः सथृशाञ शरेयसश चापि सर्वान कर्णातिमन्यसे 56 थरॊण थरौणिकृपैर गुप्तॊ भीष्मेणान्यैश च कौरवैः विराटनगरे पार्दम एकं किं नावधीस तथा 57 यत्र वयस्ताः समस्ताश च निर्जिताः सद किरीटिना सृगाला इव सिंहेन कव ते वीर्यम अभूत तथा 58 भरातरं च हतं थृष्ट्वा निर्जितः सव्यसाचिना पश्यतां कुरुवीराणां परदमं तवं पलायदाः 59 तदा थवैतवने कर्ण गन्धर्वैः समभिथ्रुतः कुरून समग्रान उत्सृज्य परदमं तवं पलायदाः 60 हत्वा जित्वा च गन्धर्वांश चित्रसेनमुखान रणे कर्णथुर्यॊधनं पार्दः सभार्यं सममॊचयत 61 पुनः परभावः पार्दस्य पुराणः केशवस्य च कदितः कर्ण रामेण सभायां राजसंसथि 62 सततं च तथ अश्रौषीर वचनं थरॊण भीष्मयॊः अवध्यौ वथतॊः कृष्णौ संनिधौ वै महीक्षिताम 63 कियन्तं तत्र वक्ष्यामि येन येन धनंजयः तवत्तॊ ऽतिरिक्तः सर्वेभ्यॊ भूतेभ्यॊ बराह्मणॊ यदा 64 इथानीम एव थरष्टासि परधने सयन्थने सदितौ पुत्रं च वसुथेवस्य पाण्डवं च धनंजयम 65 थेवासुरमनुष्येषु परख्यातौ यौ नरर्षभौ परकाशेनाभिविख्यातौ तवं तु खथ्यॊतवन नृषु 66 एवं विथ्वान मावमंस्दाः सूतपुत्राच्युतार्जुनौ नृसिंहौ तौ नरश्वा तवं जॊषम आस्स्व विकत्दन |
1
[s] māriṣādhiratheḥ śrutvā vaco yuddhābhinandinaḥ śalyo 'bravīt punaḥ karṇaṃ nidarśanam udāharan 2 yathaiva matto madyena tvaṃ tathā na ca vā tathā tathāhaṃ tvāṃ pramādyantaṃ cikitsāmi suhṛttayā 3 imāṃ kākopamāṃ karṇa procyamānāṃ nibodha me śrutvā yatheṣṭaṃ kuryās tvaṃ vihīnakulapāṃsana 4 nāham ātmani kiṃ cid vai kilbiṣaṃ karṇa saṃsmare yena tvaṃ māṃ mahābāho hantum icchasy anāgasam 5 avaśyaṃ tu mayā vācyaṃ budhyatāṃ yadi te hitam viśeṣato rathasthena rājñaś caiva hitaiṣiṇā 6 samaṃ ca viṣamaṃ caiva rathinaś ca balābalam śramaḥ khedaś ca satataṃ hayānāṃ rathinā saha 7 āyudhasya parijñānaṃ rutaṃ ca mṛgapakṣiṇām bhāraś cāpy atibhāraś ca śalyānāṃ ca pratikriyā 8 astrayogaś ca yuddhaṃ ca nimittāni tathaiva ca sarvam etan mayā jñeyaṃ rathasyāsya kuṭumbinā atas tvāṃ kathaye karṇa nidarśanam idaṃ punaḥ 9 vaiśyaḥ kila samudrānte prabhūtadhanadhānyavān yajvā dānapatiḥ kṣāntaḥ svakarmastho 'bhavac chuciḥ 10 bahuputraḥ priyāpatyaḥ sarvabhūtānukampakaḥ rājño dharmapradhānasya rāṣṭre vasati nirbhayaḥ 11 putrāṇāṃ tasya bālānāṃ kumārāṇāṃ yaśasvinām kāko bahūnām abhavad ucciṣṭa kṛtabhojanaḥ 12 tasmai sadā prayacchanti vaiśya putrāḥ kumārakāḥ māṃsaudanaṃ dadhi kṣīraṃ pāyasaṃ madhusarpiṣī 13 sa cocchiṣṭa bhṛtaḥ kāko vaiśya putraiḥ kumārakaiḥ sadṛśān pakṣiṇo dṛptaḥ śreyasaś cāvamanyate 14 atha haṃsāḥ samudrānte kadā cid abhipātitaḥ garuḍasya gatau tulyāś cakrāṅgā hṛṣṭacetasaḥ 15 kumārakās tato haṃsān dṛṣṭvā kākam athābruvan bhavān eva viśiṣṭo hi patatribhyo vihaṃgama 16 pratāryamāṇas tu sa tair alpabuddhibhir aṇḍajaḥ tad vacaḥ satyam ity eva maurkhyād darpāc ca manyate 17 tān so 'bhipatya jijñāsuḥ ka eṣāṃ śreṣṭha bhāg iti ucchiṣṭa darpitaḥ kāko bahūnāṃ dūrapātinām 18 teṣāṃ yaṃ pravaraṃ mene haṃsānāṃ dūrapātinām tam āhvayata durbuddhiḥ patāma iti pakṣiṇam 19 tac chrutvā prāhasan haṃsā ye tatrāsan samāgatāḥ bhāṣato bahu kākasya balinaḥ patatāṃ varāḥ idam ūcuś ca cakrāṅgā vacaḥ kākaṃ vihaṃgamāḥ 20 vayaṃ haṃsāś carāmemāṃ pṛthivīṃ mānasaukasaḥ pakṣiṇāṃ ca vayaṃ nityaṃ dūrapātena pūjitāḥ 21 kathaṃ nu haṃsaṃ balinaṃ vajrāṅgaṃ dūrapātinam kāko bhūtvā nipatane samāhvāyasi durmate kathaṃ tvaṃ patanaṃ kāka sahāsmābhir bravīṣi tat 22 atha haṃsavaco mūḍhaḥ kutsayitvā punaḥ punaḥ prajagādottaraṃ kākaḥ katthano jātilāghavāt 23 śatam ekaṃ ca pātānāṃ patitāsmi na saṃśayaḥ śatayojanam ekaikaṃ vicitraṃ vividhaṃ tathā 24 uḍḍīnam avaḍīnaṃ ca praḍīnaṃ ḍīnam eva ca niḍīnam atha saṃḍīnaṃ tiryak cātigatāni ca 25 viḍīnaṃ pariḍīnaṃ ca parāḍīnaṃ suḍīnakam atiḍīnaṃ mahāḍīnaṃ niḍīnaṃ pariḍīnakam 26 gatāgata pratigatā bahvīś ca nikuḍīnikāḥ kartāsmi miṣatāṃ vo 'dya tato drakṣyatha me balam 27 evam ukte tu kākena prahasyaiko vihaṃgamaḥ uvāca haṃsas taṃ kākaṃ vacanaṃ tan nibodha me 28 śatam ekaṃ ca pātānāṃ tvaṃ kākapatitā dhruvam ekam eva tu ye pātaṃ viduḥ sarve vihaṃgamāḥ 29 tam ahaṃ patitā kākanānyaṃ jānāmi kaṃ cana pata tvam api raktākṣa yena vā tena manyase 30 atha kākāḥ prajahasur ye tatrāsan samāgatāḥ katham ekena pātena haṃsaḥ pātaśataṃ jayet 31 ekenaiva śatasyaikaṃ pātenābhibhaviṣyati haṃsasya patitaṃ kāko balavān āśu vikramaḥ 32 prapetatuḥ spardhayātha tatas tau haṃsavāyasau ekapātī ca cakrāṅgaḥ kākaḥ pātaśatena ca 33 petivān atha cakrāṅkaḥ petivāna tha vāyasaḥ visismāpayiṣuḥ pātair ācakṣāṇo ''tmanaḥ kriyām 34 atha kākasya citrāṇi patitānītarāṇi ca dṛṣṭvā pramuditāḥ kākā vinedur atha taiḥ svaraiḥ 35 haṃsāṃś cāvahasanti sma prāvadann apriyāṇi ca utpatyotpatya ca prāhur muhūrtam iti ceti ca 36 vṛkṣāgrebhyaḥ sthalebhyaś ca nipatanty utpatanti ca kurvāṇā vividhān rāvān āśaṃsantas tadā jayam 37 haṃsas tu mṛdukenaiva vikrāntum upacakrame pratyahīyata kākāc ca muhūrtam iva māriṣa 38 avamanya rayaṃ haṃsān idaṃ vacanam abravīt yo 'sāv utpatito haṃsaḥ so 'sāv eva prahīyate 39 atha haṃsaḥ sa tac chrutvā prāpatat paścimāṃ diśam upary upari vegena sāgaraṃ varuṇālayam 40 tato bhīḥ prāviśat kākaṃ tadā tatra vicetasam dvīpadrumān apaśyantaṃ nipatantaṃ śramānvitam nipateyaṃ kva nu śrānta iti tasmiñ jalārṇave 41 aviṣahyaḥ samudro hi bahu sattvagaṇālayaḥ mahābhūtaśatodbhāsī nabhaso 'pi viśiṣyate 42 gāmbhīryād dhi samudrasya na viśeṣaḥ kulādhama dig ambarāmbhasāṃ karṇa samudrasthā hi durjayāḥ vidūra pātāt toyasya kiṃ punaḥ karṇa vāyasaḥ 43 atha haṃso 'bhyatikramya muhūrtam iti ceti ca avekṣamāṇas taṃ kākaṃ nāśaknod vyapasarpitum atikramya ca cakrāṅgaḥ kākaṃ taṃ samudaikṣata 44 taṃ tathā hīyamānaṃ ca haṃso dṛṣṭvābravīd idam ujjihīrṣur nimajjantaṃ smaran satpuruṣavratam 45 bahūni patanāni tvam ācakṣāṇo muhur muhuḥ patasy avyāharaṃś cedaṃ na no guhyaṃ prabhāṣase 46 kiṃnāma patanaṃ kākayat tvaṃ patasi sāṃpratam jalaṃ spṛśasi pakṣābhyāṃ tuṇḍena ca punaḥ punaḥ 47 sa pakṣābhyāṃ spṛśann ārtas tuṇḍena jalam arṇave kāko dṛḍhaṃ pariśrāntaḥ sahasā nipapāta ha 48 [hamsa] śatam ekaṃ ca pātānāṃ yat prabhāṣasi vāyasa nānāvidhānīha purā tac cānṛtam ihādya te 49 [kāka] ucchiṣṭa darpito haṃsa manye ''tmānaṃ suparṇavat avamanya bahūṃś cāhaṃ kākān anyāṃś ca pakṣiṇaḥ prāṇair haṃsaprapadye tvaṃ dvīpātnaṃ prāpayasva mām 50 yady ahaṃ svastimān haṃsasvadeśaṃ prāpnuyāṃ punaḥ na kaṃ cid avamanyeyam āpado māṃ samuddhara 51 tam evaṃ vādinaṃ dīnaṃ vilapantam acetanam kākakāketi vāśantaṃ nimajjantaṃ mahārṇave 52 tathaitya vāyasaṃ haṃso jalaklinnaṃ sudurdaśam padbhyām utkṣipya vepantaṃ pṛṣṭham āropayac chanaiḥ 53 āropya pṛṣṭhaṃ kākaṃ taṃ haṃsaḥ karṇa vicetasam ājagāma punar dvīpaṃ spardhayā petatur yataḥ 54 saṃsthāpya taṃ cāpi punaḥ samāśvāsya ca khecaram gato yathepsitaṃ deśaṃ haṃso mana ivāśugaḥ 55 ucchiṣṭa bhojanāt kāko yathā vaiśya kule tu saḥ evaṃ tvam ucchiṣṭa bhṛto dhārtarāṣṭrair na saṃśayaḥ sadṛśāñ śreyasaś cāpi sarvān karṇātimanyase 56 droṇa drauṇikṛpair gupto bhīṣmeṇānyaiś ca kauravaiḥ virāṭanagare pārtham ekaṃ kiṃ nāvadhīs tadā 57 yatra vyastāḥ samastāś ca nirjitāḥ stha kirīṭinā sṛgālā iva siṃhena kva te vīryam abhūt tadā 58 bhrātaraṃ ca hataṃ dṛṣṭvā nirjitaḥ savyasācinā paśyatāṃ kuruvīrāṇāṃ prathamaṃ tvaṃ palāyathāḥ 59 tathā dvaitavane karṇa gandharvaiḥ samabhidrutaḥ kurūn samagrān utsṛjya prathamaṃ tvaṃ palāyathāḥ 60 hatvā jitvā ca gandharvāṃś citrasenamukhān raṇe karṇaduryodhanaṃ pārthaḥ sabhāryaṃ samamocayat 61 punaḥ prabhāvaḥ pārthasya purāṇaḥ keśavasya ca kathitaḥ karṇa rāmeṇa sabhāyāṃ rājasaṃsadi 62 satataṃ ca tad aśrauṣīr vacanaṃ droṇa bhīṣmayoḥ avadhyau vadatoḥ kṛṣṇau saṃnidhau vai mahīkṣitām 63 kiyantaṃ tatra vakṣyāmi yena yena dhanaṃjayaḥ tvatto 'tiriktaḥ sarvebhyo bhūtebhyo brāhmaṇo yathā 64 idānīm eva draṣṭāsi pradhane syandane sthitau putraṃ ca vasudevasya pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam 65 devāsuramanuṣyeṣu prakhyātau yau nararṣabhau prakāśenābhivikhyātau tvaṃ tu khadyotavan nṛṣu 66 evaṃ vidvān māvamaṃsthāḥ sūtaputrācyutārjunau nṛsiṃhau tau naraśvā tvaṃ joṣam āssva vikatthana |