|
1
[स] तत पराभग्नं बलं थृष्ट्वा मथ्रराजः परतापवान उवाच सारदिं तूर्णं चॊथयाश्वान महाजवान 2 एष तिष्ठति वै राजा पाण्डुपुत्रॊ युधिष्ठिरः छत्त्रेण धरियमाणेन पाण्डुरेण विराजता 3 अत्र मां परापय कषिप्रं पश्या मे सारदे बलम न समर्दा हि मे कषिप्रं पश्य मे सारदे बलम न समर्दा हि मे पार्दाः सदातुम अथ्य पुरॊ युधि 4 एवम उक्तस ततः परायान मथ्रराजस्य सारदिः यत्र राजा सत्यसंधॊ धर्मराजॊ युधिष्ठिरः 5 आपतन्तं च सहसा पाण्डवानां महथ बलम थधारैकॊ रणे शल्यॊ वेलेवॊथ्धृतम अर्णवम 6 पाण्डवानां बलौघस तु शल्यम आसाथ्य मारिष वयतिष्ठत तथा युथ्धे सिन्धॊर वेग इवाचलम 7 मथ्रराजं तु समरे थृष्ट्वा युथ्धाय विष्ठितम कुरवः संन्यवर्तन्त मृत्युं कृत्वा निवर्तनाम 8 तेषु राजन निवृत्तेषु वयूढानीकेषु भागशः परावर्तत महारौथ्रः संग्रामः शॊणितॊथकः समार्च्छच्च चित्रसेनेन नकुलॊ युथ्धथुर्मथः 9 तौ परस्परम आसाथ्य चित्रकार्मुकधारिणौ मेघाव इव यदॊथ्वृत्तौ थक्षिणॊत्तर वर्षिणौ 10 शरतॊयैः सिषिचतुस तौ परस्परम आहवे नान्तरं तत्र पश्यामि पाण्डवस्येतरस्य वा 11 उभौ कृतास्त्रौ बलिनौ रदचर्या विशारथौ परस्परवधे यत्तौ छिथ्रान वेषणतत्परौ 12 चित्रसेनस तु भल्लेन पीतेना निशितेन च नकुलस्य महाराज मुष्टिथेशे ऽचछिनथ धनुः 13 अदैनं छिन्नधन्वानं रुक्मपुङ्खैः शिलाशितैः तरिभिः शरैर असंभ्रान्तॊ ललाटे वै समर्पयत 14 हयांश चास्य शरैस तीक्ष्णैः परेषयाम आस मृत्यवे तदा धवजं सारदिं च तरिभिस तरिभिर अपातयत 15 स शत्रुभुज निर्मुक्तैर ललाटस्दस तरिभिः शरैः नकुलः शुशुभे राजंस तरिशृङ्ग इव पर्वतः 16 स छिन्नधन्वा विरदः खड्गम आथाय चर्म च रदाथ अवतरथ वीरः शैलाग्राथ इव केसरी 17 पथ्भ्याम आपततस तस्य शरवृष्टिम अवासृजत नकुलॊ ऽपय अग्रसत्तां वै चर्माणा लघुविक्रमः 18 चित्रसेनरदं पराप्य चित्रयॊधी जितश्रमः आरुरॊह महाबाहुः सर्वसैन्यस्य पश्यतः 19 सकुण्डलं समुकुटं सुनसं सवायतेक्षणम चित्रसेनशिरः कायाथ अपाहरत पाण्डवः स पपात रदॊपस्दाथ थिवाकरसमप्रभः 20 चित्रसेनं विशस्तं तु थृष्ट्वा तत्र महारदाः साथ्धु वाथस्वनांश चक्रुः सिंहनाथांश च पुष्कलान 21 विशस्तं भरातरं थृष्ट्वा कर्ण पुत्रौ महारदौ सुषेणः सत्यसेनश च मुञ्चन्तौ निशिताञ शरान 22 ततॊ ऽभयधावतां तूर्णं पाण्डवं रदिनां वरम जिघांसन्तौ यदा नागं वयाघ्रौ राजन महावने 23 ताव अभ्यधावतां तीक्ष्णौ थवाव अप्य एनं महारदम शरौघान सम्यग अस्यन्तौ जीमूतौ सलिलं यदा 24 स शरैः सर्वतॊ विथ्धः परहृष्ट इव पाण्डवः अन्यत कार्मुकम आथाय रदम आरुह्य वीर्यवान अतिष्ठत रणे वीरः करुथ्ध रूप इवान्तकः 25 तस्य तौ भरातरौ राजञ शरैः संनतपर्वभिः रदं विशकलीकर्तुं समारब्धौ विशां पते 26 ततः परहस्य नकुलश चतुर्भिश चतुरॊ रणे जघान निशितैस तीक्ष्णैः सत्यसेनस्य वाजिनः 27 ततः संधाय नाराचं रुक्मपुङ्खं शिलाशितम धनुश चिच्छेथ राजेन्थ्र सत्यसेनस्य पाण्डवः 28 अदान्यं रदम आस्दाय धनुर आथाय चापरम सत्यसेनः सुषेणश च पाण्डवं पर्यधावताम 29 अविध्यत ताव असंभ्रान्तौ माथ्रीपुत्रः परतापवान थवाभ्यां थवाभ्यां महाराज शराभ्यां रणमूर्धनि 30 सुषेणस तु ततः करुथ्धः पाण्डवस्य महथ धनुः चिच्छेथ परहसन युथ्धे कषुरप्रेण महारदः 31 अदान्यथ धनुर आथाय नकुलः करॊधमूर्च्छितः सुषेणं पञ्चभिर विथ्ध्वा धवजम एकेन चिच्छिथे 32 सत्यसेनस्य च धनुर हस्तावापं च मारिष चिच्छेथ तरसा युथ्धे तत उच्चुक्रुशुर जनाः 33 अदान्यथ धनुर आथाय वेगघ्नं भारसाधनम शरैः संछाथयाम आस समन्तात पाण्डुनन्थनम 34 संनिवार्य तु तान बाणान नकुलः परवीरहा सत्यसेनं सुषेणं च थवाभ्यां थवाभ्याम अविध्यत 35 ताव एनं परत्यविध्येतां पृदक्पृदग अजिह्मगैः सारदिं चास्य राजेन्थ्र शरैर विव्यधतुः शितैः 36 सत्यसेनॊ रदेषां तु नकुलस्या धनुस तदा पृदक शराभ्यां चिच्छेथ कृतहस्तः परतापवान 37 स रदे ऽतिरदस तिष्ठन रदशक्तिं परामृशत सवर्णथण्डाम अकुण्ठाग्रां तैलधौतां सुनिर्मलाम 38 लेलिहानाम इव विभॊ नागकन्यां महाविषाम समुथ्यम्य च चिक्षेप सत्यसेनस्य संयुगे 39 सा तस्य हृथयं संख्ये बिभेथ शतधा नृप स पपात रदाथ भूमौ गतसत्त्वॊ ऽलपचेतनः 40 भरातरं निहतं थृष्ट्वा सुषेणः करॊधमूर्छितः अभ्यवर्षच छरैस तूर्णं पथातिं पाण्डुनन्थनम 41 नकुलं विरदं थृष्ट्वा थरौपथेयॊ महाबलः सुत सॊमॊ ऽभिथुथ्राव परीप्सन पितरं रणे 42 ततॊ ऽधिरुह्य नकुलः सुत सॊमस्य तं रदम शुशुभे भरतश्रेष्ठॊ गिरिस्द इव केसरी सॊ ऽनयत कार्मुकम आथाय सुषेणं समयॊधयत 43 ताव उभौ शरवर्षाभ्यां समासाथ्य परस्परम परस्परवधे यत्नं चक्रतुः सुमहारदौ 44 सुषेणस तु ततः करुथ्धः पाण्डवं विशिखैस तरिभिः सुत सॊमं च विंशत्या बाह्वॊर उरसि चार्पयत 45 ततः करुथ्धॊ महाराज नकुलः परवीरहा शरैस तस्य थिशः सर्वाश छाथयाम आस वीर्यवान 46 ततॊ गृहीत्वा तीक्ष्णाग्रम अर्धचन्थ्रं सुतेजनम स वेगयुक्तं चिक्षेप कर्ण पुत्रस्य संयुगे 47 तस्य तेना शिरः कायाज जहार नृपसत्तम पश्यतां सर्वसैन्यानां तथ अथ्भुतम इवाभवत 48 स हतः परापतथ राजन नकुलेन महात्मना नथीवेगाथ इवारुग्णस तीरजः पाथपॊ महान 49 कर्ण पुत्रवधं थृष्ट्वा नकुलस्य च विक्रमम परथुथ्राव भयात सेना तावकी भरतर्षभ 50 तां तु सेनां महाराज मथ्रराजः परतापवान अपालयथ रणे शूरः सेनापतिर अरिंथमः 51 विभीस तस्दौ महाराज वयवस्दाप्य च वाहिनीम सिंहनाथं भृशं कृत्वा धनुः शब्थं च थारुणम 52 तावकाः समरे राजन रक्षिताथृढ धन्वना परत्युथ्ययुर अरातींस ते समन्ताथ विगतव्यदाः 53 मथ्रराजं महेष्वासं परिवार्य समन्ततः सदिता राजन महासेना यॊथ्धुकामाः समन्ततः 54 सात्यकिर भिम सेनश च माथ्रीपुत्रौ च पाण्डवौ युधिष्ठिरं पुरस्कृत्य हरीनेषेधम अरिंथमम 55 परिवार्य रणे वीराः सिंहनाथं परचक्रिरे बाणशब्थरवांश चॊग्रान कष्वेडां च विविधान थधुः 56 तदैव तावकाः सर्वे मथ्राधिपतिम अञ्जसा परिवार्य सुसंरब्धाः पुनर युथ्धाम अरॊच्चयन 57 ततः परववृते युथ्धं भीरूणां भयवर्धनम तावकानां परेषां च मृत्युं कृत्वा निवर्तनम 58 यदा थेवासुरं युथ्धं पूर्वम आसीथ विशां पते अभीतानां तदा राजन यम राष्ट्रविवर्धनम 59 ततः कपिध्वजॊ राजन हत्वा संशप्तकान रणे अभ्यथ्रवत तां सेनां कौरवीं पाण्डुनन्थनः 60 तदैव पाण्डवाः शेषा धृष्टथ्युम्नपुरॊगमाः अभ्यधावन्त तां सेनां विसृजन्तः शिताञ शरान 61 पाण्डवैर अवकीर्णानां सांमॊहः समजायत न च जाज्ञुर अनीकानि थिशॊ वा परथिशस तदा 62 आपूर्यमाणा निशितैः शरैः पाण्डव चॊथितैः हतप्रवीरा विध्वस्ता कीर्यमाणा समन्ततः कौरव्य अवध्यत चमूः पाण्डुपुत्रैर महारदैः 63 तदैव पाण्डवी सेना शरै राजन समन्ततः रणे ऽहन्यत पुत्रैस ते शतशॊ ऽद सहस्रशः 64 ते सेने भृशसंतप्ते वध्यमाने परस्परम वयाकुले समपथ्येतां वर्षासु सरिताव इव 65 आविवेश ततस तीव्रं तावकानां महथ भयम पाण्डवानां च राजेन्थ्र तदा भूते महाहवे |
1
[s] tat prābhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā madrarājaḥ pratāpavān uvāca sārathiṃ tūrṇaṃ codayāśvān mahājavān 2 eṣa tiṣṭhati vai rājā pāṇḍuputro yudhiṣṭhiraḥ chattreṇa dhriyamāṇena pāṇḍureṇa virājatā 3 atra māṃ prāpaya kṣipraṃ paśyā me sārathe balam na samarthā hi me kṣipraṃ paśya me sārathe balam na samarthā hi me pārthāḥ sthātum adya puro yudhi 4 evam uktas tataḥ prāyān madrarājasya sārathiḥ yatra rājā satyasaṃdho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ 5 āpatantaṃ ca sahasā pāṇḍavānāṃ mahad balam dadhāraiko raṇe śalyo velevoddhṛtam arṇavam 6 pāṇḍavānāṃ balaughas tu śalyam āsādya māriṣa vyatiṣṭhata tadā yuddhe sindhor vega ivācalam 7 madrarājaṃ tu samare dṛṣṭvā yuddhāya viṣṭhitam kuravaḥ saṃnyavartanta mṛtyuṃ kṛtvā nivartanām 8 teṣu rājan nivṛtteṣu vyūḍhānīkeṣu bhāgaśaḥ prāvartata mahāraudraḥ saṃgrāmaḥ śoṇitodakaḥ samārcchacc citrasenena nakulo yuddhadurmadaḥ 9 tau parasparam āsādya citrakārmukadhāriṇau meghāv iva yathodvṛttau dakṣiṇottara varṣiṇau 10 śaratoyaiḥ siṣicatus tau parasparam āhave nāntaraṃ tatra paśyāmi pāṇḍavasyetarasya vā 11 ubhau kṛtāstrau balinau rathacaryā viśāradau parasparavadhe yattau chidrān veṣaṇatatparau 12 citrasenas tu bhallena pītenā niśitena ca nakulasya mahārāja muṣṭideśe 'cchinad dhanuḥ 13 athainaṃ chinnadhanvānaṃ rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ tribhiḥ śarair asaṃbhrānto lalāṭe vai samarpayat 14 hayāṃś cāsya śarais tīkṣṇaiḥ preṣayām āsa mṛtyave tathā dhvajaṃ sārathiṃ ca tribhis tribhir apātayat 15 sa śatrubhuja nirmuktair lalāṭasthas tribhiḥ śaraiḥ nakulaḥ śuśubhe rājaṃs triśṛṅga iva parvataḥ 16 sa chinnadhanvā virathaḥ khaḍgam ādāya carma ca rathād avatarad vīraḥ śailāgrād iva kesarī 17 padbhyām āpatatas tasya śaravṛṣṭim avāsṛjat nakulo 'py agrasattāṃ vai carmāṇā laghuvikramaḥ 18 citrasenarathaṃ prāpya citrayodhī jitaśramaḥ āruroha mahābāhuḥ sarvasainyasya paśyataḥ 19 sakuṇḍalaṃ samukuṭaṃ sunasaṃ svāyatekṣaṇam citrasenaśiraḥ kāyād apāharata pāṇḍavaḥ sa papāta rathopasthād divākarasamaprabhaḥ 20 citrasenaṃ viśastaṃ tu dṛṣṭvā tatra mahārathāḥ sāddhu vādasvanāṃś cakruḥ siṃhanādāṃś ca puṣkalān 21 viśastaṃ bhrātaraṃ dṛṣṭvā karṇa putrau mahārathau suṣeṇaḥ satyasenaś ca muñcantau niśitāñ śarān 22 tato 'bhyadhāvatāṃ tūrṇaṃ pāṇḍavaṃ rathināṃ varam jighāṃsantau yathā nāgaṃ vyāghrau rājan mahāvane 23 tāv abhyadhāvatāṃ tīkṣṇau dvāv apy enaṃ mahāratham śaraughān samyag asyantau jīmūtau salilaṃ yathā 24 sa śaraiḥ sarvato viddhaḥ prahṛṣṭa iva pāṇḍavaḥ anyat kārmukam ādāya ratham āruhya vīryavān atiṣṭhata raṇe vīraḥ kruddha rūpa ivāntakaḥ 25 tasya tau bhrātarau rājañ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ rathaṃ viśakalīkartuṃ samārabdhau viśāṃ pate 26 tataḥ prahasya nakulaś caturbhiś caturo raṇe jaghāna niśitais tīkṣṇaiḥ satyasenasya vājinaḥ 27 tataḥ saṃdhāya nārācaṃ rukmapuṅkhaṃ śilāśitam dhanuś ciccheda rājendra satyasenasya pāṇḍavaḥ 28 athānyaṃ ratham āsthāya dhanur ādāya cāparam satyasenaḥ suṣeṇaś ca pāṇḍavaṃ paryadhāvatām 29 avidhyat tāv asaṃbhrāntau mādrīputraḥ pratāpavān dvābhyāṃ dvābhyāṃ mahārāja śarābhyāṃ raṇamūrdhani 30 suṣeṇas tu tataḥ kruddhaḥ pāṇḍavasya mahad dhanuḥ ciccheda prahasan yuddhe kṣurapreṇa mahārathaḥ 31 athānyad dhanur ādāya nakulaḥ krodhamūrcchitaḥ suṣeṇaṃ pañcabhir viddhvā dhvajam ekena cicchide 32 satyasenasya ca dhanur hastāvāpaṃ ca māriṣa ciccheda tarasā yuddhe tata uccukruśur janāḥ 33 athānyad dhanur ādāya vegaghnaṃ bhārasādhanam śaraiḥ saṃchādayām āsa samantāt pāṇḍunandanam 34 saṃnivārya tu tān bāṇān nakulaḥ paravīrahā satyasenaṃ suṣeṇaṃ ca dvābhyāṃ dvābhyām avidhyata 35 tāv enaṃ pratyavidhyetāṃ pṛthakpṛthag ajihmagaiḥ sārathiṃ cāsya rājendra śarair vivyadhatuḥ śitaiḥ 36 satyaseno ratheṣāṃ tu nakulasyā dhanus tathā pṛthak śarābhyāṃ ciccheda kṛtahastaḥ pratāpavān 37 sa rathe 'tirathas tiṣṭhan rathaśaktiṃ parāmṛśat svarṇadaṇḍām akuṇṭhāgrāṃ tailadhautāṃ sunirmalām 38 lelihānām iva vibho nāgakanyāṃ mahāviṣām samudyamya ca cikṣepa satyasenasya saṃyuge 39 sā tasya hṛdayaṃ saṃkhye bibheda śatadhā nṛpa sa papāta rathād bhūmau gatasattvo 'lpacetanaḥ 40 bhrātaraṃ nihataṃ dṛṣṭvā suṣeṇaḥ krodhamūrchitaḥ abhyavarṣac charais tūrṇaṃ padātiṃ pāṇḍunandanam 41 nakulaṃ virathaṃ dṛṣṭvā draupadeyo mahābalaḥ suta somo 'bhidudrāva parīpsan pitaraṃ raṇe 42 tato 'dhiruhya nakulaḥ suta somasya taṃ ratham śuśubhe bharataśreṣṭho giristha iva kesarī so 'nyat kārmukam ādāya suṣeṇaṃ samayodhayat 43 tāv ubhau śaravarṣābhyāṃ samāsādya parasparam parasparavadhe yatnaṃ cakratuḥ sumahārathau 44 suṣeṇas tu tataḥ kruddhaḥ pāṇḍavaṃ viśikhais tribhiḥ suta somaṃ ca viṃśatyā bāhvor urasi cārpayat 45 tataḥ kruddho mahārāja nakulaḥ paravīrahā śarais tasya diśaḥ sarvāś chādayām āsa vīryavān 46 tato gṛhītvā tīkṣṇāgram ardhacandraṃ sutejanam sa vegayuktaṃ cikṣepa karṇa putrasya saṃyuge 47 tasya tenā śiraḥ kāyāj jahāra nṛpasattama paśyatāṃ sarvasainyānāṃ tad adbhutam ivābhavat 48 sa hataḥ prāpatad rājan nakulena mahātmanā nadīvegād ivārugṇas tīrajaḥ pādapo mahān 49 karṇa putravadhaṃ dṛṣṭvā nakulasya ca vikramam pradudrāva bhayāt senā tāvakī bharatarṣabha 50 tāṃ tu senāṃ mahārāja madrarājaḥ pratāpavān apālayad raṇe śūraḥ senāpatir ariṃdamaḥ 51 vibhīs tasthau mahārāja vyavasthāpya ca vāhinīm siṃhanādaṃ bhṛśaṃ kṛtvā dhanuḥ śabdaṃ ca dāruṇam 52 tāvakāḥ samare rājan rakṣitādṛḍha dhanvanā pratyudyayur arātīṃs te samantād vigatavyathāḥ 53 madrarājaṃ maheṣvāsaṃ parivārya samantataḥ sthitā rājan mahāsenā yoddhukāmāḥ samantataḥ 54 sātyakir bhima senaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau yudhiṣṭhiraṃ puraskṛtya hrīneṣedham ariṃdamam 55 parivārya raṇe vīrāḥ siṃhanādaṃ pracakrire bāṇaśabdaravāṃś cogrān kṣveḍāṃ ca vividhān dadhuḥ 56 tathaiva tāvakāḥ sarve madrādhipatim añjasā parivārya susaṃrabdhāḥ punar yuddhām aroccayan 57 tataḥ pravavṛte yuddhaṃ bhīrūṇāṃ bhayavardhanam tāvakānāṃ pareṣāṃ ca mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam 58 yathā devāsuraṃ yuddhaṃ pūrvam āsīd viśāṃ pate abhītānāṃ tathā rājan yama rāṣṭravivardhanam 59 tataḥ kapidhvajo rājan hatvā saṃśaptakān raṇe abhyadravata tāṃ senāṃ kauravīṃ pāṇḍunandanaḥ 60 tathaiva pāṇḍavāḥ śeṣā dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ abhyadhāvanta tāṃ senāṃ visṛjantaḥ śitāñ śarān 61 pāṇḍavair avakīrṇānāṃ sāṃmohaḥ samajāyata na ca jājñur anīkāni diśo vā pradiśas tathā 62 āpūryamāṇā niśitaiḥ śaraiḥ pāṇḍava coditaiḥ hatapravīrā vidhvastā kīryamāṇā samantataḥ kauravy avadhyata camūḥ pāṇḍuputrair mahārathaiḥ 63 tathaiva pāṇḍavī senā śarai rājan samantataḥ raṇe 'hanyata putrais te śataśo 'tha sahasraśaḥ 64 te sene bhṛśasaṃtapte vadhyamāne parasparam vyākule samapadyetāṃ varṣāsu saritāv iva 65 āviveśa tatas tīvraṃ tāvakānāṃ mahad bhayam pāṇḍavānāṃ ca rājendra tathā bhūte mahāhave |