|
1
[स] तस्मिञ शब्थे मृथौ जाते पाण्डवैर निहते बले अश्वैः सप्तशतैः शिष्टैर उपावर्तत सौबलः 2 स यात्वा वाहिनीं तूर्णम अब्रवीत तवरयन युधि युध्यध्वम इति संहृष्टाः पुनः पुनर अरिंथमः अपृच्छत कषत्रियांस तत्र कव नु राजा महारदः 3 शकुनेस तु वचः शरुत्वा त ऊचुर भरतर्षभ असौ तिष्ठति कौरव्यॊ रणमध्ये महारदः 4 यत्रैतत सुमहच छस्त्रं पूर्णचन्थ्र समप्रभम यत्रैते सतल तराणा रदास तिष्ठन्ति थंशिताः 5 यत्रैष शब्थस तुमुलः पर्जन्यनिनथॊपमः तत्र गच्छ थरुतं राजंस ततॊ थरक्ष्यसि कौरवम 6 एवम उक्तस तु तैः शूरैः शकुनिः सौबलस तथा परययौ तत्र यत्रासौ पुत्रस तव नराधिप सर्वतः संवृतॊ वीरैः समरेष्व अनिवर्तिभिः 7 ततॊ थुर्यॊधनं थृष्ट्वा रदानीके वयवस्दितम सरदांस तावकान सर्वान हर्षयञ शकुनिस ततः 8 थुर्यॊधनम इथं वाक्यं हृष्टरूपॊ विशां पते कृतकार्यम इवात्मानं मन्यमानॊ ऽबरवीन नृपम 9 जहि राजन रदानीकम अश्वाः सर्वे जिता मया नात्यक्त्वा जीवितं संख्ये शक्यॊ जेतुं युधिष्ठिरः 10 हते तस्मिन रदानीके पाण्डवेनाभिपालिते गजान एतान हनिष्यामः पथातींश चेतरांस तदा 11 शरुत्वा तु वचनं तस्य तावका जयगृथ्धिनः जवेनाभ्यपतन हृष्टाः पाणड्वानाम अनीकिनीम 12 सर्वे विवृततूणीराः परगृहीतशरासनाः शरासनानि धुन्वानाः सिंहनाथं परचक्रिरे 13 ततॊ जयातलनिर्घॊषः पुनर आसीथ विशां पते पराथुरासीच छराणां च सुमुक्तानां सुथारुणः 14 तान समीपगतान थृष्ट्वा जवेनॊथ्यत कार्मुकान उवाच थेवकीपुत्रं कुन्तीपुत्रॊ धनंजयः 15 चॊथयाश्वान असंभ्रान्तः परविशैतथ बलार्णवम अन्तम अथ्य गमिष्यामि शत्रूणां निशितैः शरैः 16 अष्टाथश थिनान्य अथ्य युथ्धस्यास्य जनार्थन वर्तमानस्य महतः समासथ्य परस्परम 17 अनन्त कल्पा धवजिनी भूत्वा हय एषां महात्मनाम कषयम अथ्य गता युथ्धे पश्य थैवं यदाविधम 18 समुथ्रकल्पं तु बलं धार्तराष्ट्रस्य माधव अस्मान आसाथ्य संजात्म गॊष्पथॊपमम अच्युत 19 हते भीष्मे च संथध्याच छिवं सयाथ इह माधव न च तत कृतवान मूढॊ धार्तराष्ट्रः सुबालिशः 20 उक्तं भीष्मेण यथ वाक्यं हितं पद्यं च माधव तच चापि नासौ कृतवान वीतबुथ्धिः सुयॊधनः 21 तस्मिंस तु पतिते भीष्मे परच्युते पृदिवीतले न जाने कारणं किं नु येन युथ्धम अवर्तत 22 मूढांस तु सर्वदा मन्ये धार्तराष्ट्रान सुबालिशान पतिते शंतनॊः पुत्रे ये ऽकार्षुः संयुगं पुनः 23 अनन्तरं च निहते थरॊणे बरह्म विथां वरे राधेये च विकर्णे च नैवाशाम्यत वैशसम 24 अल्पावशिष्टे सैन्ये ऽसमिन सूतपुत्रे च पातिते सपुत्रे वै नरव्याघ्रे नैवाशाम्यत वैशसम 25 शरुतायुषि हते शूरे जलसंधे च पौरवे शरुतायुधे च नृपतौ नैवाशाम्यत वैशसम 26 भूरिश्रवसि शल्ये च शाल्वे चैव जनार्थन आवन्त्येषु च वीरेषु नैवाशाम्यत वैशसम 27 जयथ्रदे च निहते राक्षसे चाप्य अलायुधे बाह्लिके सॊमथत्ते च नैवाशाम्यत वैशसम 28 भगथत्ते हते शूरे काम्बॊजे च सुथक्षिणे थुःशासने च निहते नैवाशाम्यत वैशसम 29 थृष्ट्वा च निहताञ शूरान पृदन माण्डलिकान नृपान बलिनश च रणे कृष्ण नैवाशाम्यत वैशसम 30 अक्षौहिणीपतीन थृष्ट्वा भीमसेनेन पातितान मॊहाथ वा यथि वा लॊभान नैवाशाम्यत वैशसम 31 कॊ नु राजकुले जातः कौरवेयॊ विशेषतः निरर्दकं महथ वैरं कुर्याथ अन्यः सुयॊधनात 32 गुणतॊ ऽभयधिकं जञत्वा बलतः शौर्यतॊ ऽपि वा अमूढः कॊ नु युध्येत जनान पराज्ञॊ हिताहितम 33 यन न तस्य मनॊ हय आसीत तवयॊक्तस्य हितं वचः परशमे पाण्डवैः सार्धं सॊ ऽनयस्य शृणुयात कदम 34 येन शांतनवॊ भीष्मॊ थरॊणॊ विथुर एव च परत्याख्याताः शमस्यार्दे किं नु तस्याथ्य भेषजम 35 मौर्ख्याथ्येन पिता वृथ्धः परत्याख्यातॊ जनार्थन तदा माता हितं वाक्यं भाषमाणा हितैषिणी परत्याख्याता हय असत्कृत्य स कस्मै रॊचयेथ वचः 36 कुलान्तक रणॊ वयक्तं जात एष जनार्थन तदास्य थृश्यते चेष्टा नीतिश चैव विशां पते नैष थास्यति नॊ राज्यम इति मे मतिर अच्युत 37 उक्तॊ ऽहं बहुशस तात विथुरेण महात्मना न जीवन थास्यते भागं धार्तराष्ट्रः कदं चन 38 यावत पराणा धमिष्यन्ति धार्तराष्ट्रस्य मानथ तावथ युष्मास्व अपापेषु परचरिष्यति पातकम 39 न स युक्तॊ ऽनयदा जेतुम ऋते वृथ्धेन माधव इत्य अब्रवीत सथा मां हि विथुरः सत्यथर्शनः 40 तत सर्वम अथ्य जानामि वयवसायं थुरात्मनः यथ उक्तं वचनं तेन विथुरेण महात्मना 41 यॊ हि शरुत्वा वचः पद्यं जामथग्न्याथ यदातदम अवामन्यत थुर्बुथ्धिर धरुवं नाश मुखे सदितः 42 उक्तं हि बहुभिः सिथ्धैर जातमात्रे सुयॊधने एनं पराप्य थुरात्मानं कषयं कषत्रं गमिष्यति 43 तथ इथं वचनं तेषां निरुक्तं वै जनार्थन कषयं याता हि राजानॊ थुर्यॊधनकृते भृशम 44 सॊ ऽथय सर्वान रणे यॊधान निहनिष्यामि माधव कषत्रियेषु हतेष्व आशु शून्ये च शिबिरे कृते 45 वधाय चात्मनॊ ऽसमाभिः संयुगं रॊचयिष्यति तथ अन्तं हि भवेथ वैरम अनुमानेन माधव 46 एवं पश्यामि वार्ष्णेय चिन्तयन परज्ञया सवया विथुरस्य च वाक्येन चेष्टया च थुरात्मनः 47 संयाहि भरतीं वीर यावथ्धन्मि शितैः शरैः थुर्यॊधनं थुरात्मानं वाहिनीं चास्य संयुगे 48 कषेमम अथ्य करिष्यामि धर्मराजस्य माधव हत्वैतथ थुर्बलं सैन्यं धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः 49 [स] अभीशु हस्तॊ थाशार्हस तदॊक्तः सव्यसाचिना तथ बलौघम अमित्राणाम अभीतः पराविशथ रणे 50 शरासनवरं घॊरं शक्तिकण्टक संवृतम गथापरिघपन्दानं रदनागमहाथ्रुमम 51 हयपत्तिलताकीर्णं गाहमानॊ महायशाः वयच्चरत तत्र गॊविन्थॊ रदेनातिपताकिना 52 ते हयाः पाण्डुरा राजन वहन्तॊ ऽरजुनम आहवे थिष्कु सर्वास्व अथृश्यन्त थाशार्हेण परचॊथिताः 53 ततः परायाथ रदेनाजौ सव्यसाची परंतपः किरञ शरशतांस तीक्ष्णान वारिधारा इवाम्बुथः 54 पराथुरासीन महाञ शब्थः शराणां नतपर्वणाम इषुभिश छाथ्यमानानां समरे सव्यसाचिना 55 असज्जन्तस तनुत्रेषु शरौघाः परापतन भुवि इन्थ्राशनिसमस्पर्शा गाण्डीवप्रेषिताः शराः 56 नरान नागान समाहत्य हयांश चापि विशां पते अपतन्त रणे बाणाः पतंगा इव घॊषिणः 57 आसीत सर्वम अवच्छन्नं गाण्डीवप्रेषितैः शरैः न पराज्ञायन्त समरे थिशॊ वा परथिशॊ ऽपि वा 58 सर्वम आसीज जगत पूर्णं पार्द नामाङ्कितैः शरैः रुक्मपुङ्खैस तैलधौतैः कर्मार परिमार्जितैः 59 ते थह्यमानाः पार्देन पावकेनेव कुञ्जराः समासीथन्त कौरव्या वध्यमानाः शितैः शरैः 60 शरचाप धरः पार्दः परज्वजन्न इव भारत थथाह समरे यॊधान कक्षम अग्निर इव जवलन 61 यदा वनान्ते वनपैर विसृष्टः; कक्षं थहेत कृष्ण गतिः सघॊषः भूरि थरुमं शुष्कलता वितानं; भृशं समृथ्धॊ जवलनः परतापी 62 एवं स नाराचगणप्रतापी; शरार्चिर उच्चावचतिग्मतेजाः थथाह सर्वां तव पुत्र सेनाम; अमृष्यमाणस तरसा तरस्वी 63 तस्येषवः पराणहराः सुमुक्ता; नासज्जन वै वर्मसु रुक्मपुङ्खाः न च थवितीयं परमुमॊच बाणं; नरे हये वा परमथ्विपे वा 64 अनेकरूपाकृतिभिर हि बाणैर; महारदानीकम अनुप्रविश्य स एव एकस तव पुत्र सेनां; जघान थैत्यान इव वज्रपाणिः |
1
[s] tasmiñ śabde mṛdau jāte pāṇḍavair nihate bale aśvaiḥ saptaśataiḥ śiṣṭair upāvartata saubalaḥ 2 sa yātvā vāhinīṃ tūrṇam abravīt tvarayan yudhi yudhyadhvam iti saṃhṛṣṭāḥ punaḥ punar ariṃdamaḥ apṛcchat kṣatriyāṃs tatra kva nu rājā mahārathaḥ 3 śakunes tu vacaḥ śrutvā ta ūcur bharatarṣabha asau tiṣṭhati kauravyo raṇamadhye mahārathaḥ 4 yatraitat sumahac chastraṃ pūrṇacandra samaprabham yatraite satala trāṇā rathās tiṣṭhanti daṃśitāḥ 5 yatraiṣa śabdas tumulaḥ parjanyaninadopamaḥ tatra gaccha drutaṃ rājaṃs tato drakṣyasi kauravam 6 evam uktas tu taiḥ śūraiḥ śakuniḥ saubalas tadā prayayau tatra yatrāsau putras tava narādhipa sarvataḥ saṃvṛto vīraiḥ samareṣv anivartibhiḥ 7 tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā rathānīke vyavasthitam sarathāṃs tāvakān sarvān harṣayañ śakunis tataḥ 8 duryodhanam idaṃ vākyaṃ hṛṣṭarūpo viśāṃ pate kṛtakāryam ivātmānaṃ manyamāno 'bravīn nṛpam 9 jahi rājan rathānīkam aśvāḥ sarve jitā mayā nātyaktvā jīvitaṃ saṃkhye śakyo jetuṃ yudhiṣṭhiraḥ 10 hate tasmin rathānīke pāṇḍavenābhipālite gajān etān haniṣyāmaḥ padātīṃś cetarāṃs tathā 11 śrutvā tu vacanaṃ tasya tāvakā jayagṛddhinaḥ javenābhyapatan hṛṣṭāḥ pāṇaḍvānām anīkinīm 12 sarve vivṛtatūṇīrāḥ pragṛhītaśarāsanāḥ śarāsanāni dhunvānāḥ siṃhanādaṃ pracakrire 13 tato jyātalanirghoṣaḥ punar āsīd viśāṃ pate prādurāsīc charāṇāṃ ca sumuktānāṃ sudāruṇaḥ 14 tān samīpagatān dṛṣṭvā javenodyata kārmukān uvāca devakīputraṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ 15 codayāśvān asaṃbhrāntaḥ praviśaitad balārṇavam antam adya gamiṣyāmi śatrūṇāṃ niśitaiḥ śaraiḥ 16 aṣṭādaśa dināny adya yuddhasyāsya janārdana vartamānasya mahataḥ samāsadya parasparam 17 ananta kalpā dhvajinī bhūtvā hy eṣāṃ mahātmanām kṣayam adya gatā yuddhe paśya daivaṃ yathāvidham 18 samudrakalpaṃ tu balaṃ dhārtarāṣṭrasya mādhava asmān āsādya saṃjātma goṣpadopamam acyuta 19 hate bhīṣme ca saṃdadhyāc chivaṃ syād iha mādhava na ca tat kṛtavān mūḍho dhārtarāṣṭraḥ subāliśaḥ 20 uktaṃ bhīṣmeṇa yad vākyaṃ hitaṃ pathyaṃ ca mādhava tac cāpi nāsau kṛtavān vītabuddhiḥ suyodhanaḥ 21 tasmiṃs tu patite bhīṣme pracyute pṛthivītale na jāne kāraṇaṃ kiṃ nu yena yuddham avartata 22 mūḍhāṃs tu sarvathā manye dhārtarāṣṭrān subāliśān patite śaṃtanoḥ putre ye 'kārṣuḥ saṃyugaṃ punaḥ 23 anantaraṃ ca nihate droṇe brahma vidāṃ vare rādheye ca vikarṇe ca naivāśāmyata vaiśasam 24 alpāvaśiṣṭe sainye 'smin sūtaputre ca pātite saputre vai naravyāghre naivāśāmyata vaiśasam 25 śrutāyuṣi hate śūre jalasaṃdhe ca paurave śrutāyudhe ca nṛpatau naivāśāmyata vaiśasam 26 bhūriśravasi śalye ca śālve caiva janārdana āvantyeṣu ca vīreṣu naivāśāmyata vaiśasam 27 jayadrathe ca nihate rākṣase cāpy alāyudhe bāhlike somadatte ca naivāśāmyata vaiśasam 28 bhagadatte hate śūre kāmboje ca sudakṣiṇe duḥśāsane ca nihate naivāśāmyata vaiśasam 29 dṛṣṭvā ca nihatāñ śūrān pṛthan māṇḍalikān nṛpān balinaś ca raṇe kṛṣṇa naivāśāmyata vaiśasam 30 akṣauhiṇīpatīn dṛṣṭvā bhīmasenena pātitān mohād vā yadi vā lobhān naivāśāmyata vaiśasam 31 ko nu rājakule jātaḥ kauraveyo viśeṣataḥ nirarthakaṃ mahad vairaṃ kuryād anyaḥ suyodhanāt 32 guṇato 'bhyadhikaṃ jñatvā balataḥ śauryato 'pi vā amūḍhaḥ ko nu yudhyeta janān prājño hitāhitam 33 yan na tasya mano hy āsīt tvayoktasya hitaṃ vacaḥ praśame pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ so 'nyasya śṛṇuyāt katham 34 yena śāṃtanavo bhīṣmo droṇo vidura eva ca pratyākhyātāḥ śamasyārthe kiṃ nu tasyādya bheṣajam 35 maurkhyādyena pitā vṛddhaḥ pratyākhyāto janārdana tathā mātā hitaṃ vākyaṃ bhāṣamāṇā hitaiṣiṇī pratyākhyātā hy asatkṛtya sa kasmai rocayed vacaḥ 36 kulāntaka raṇo vyaktaṃ jāta eṣa janārdana tathāsya dṛśyate ceṣṭā nītiś caiva viśāṃ pate naiṣa dāsyati no rājyam iti me matir acyuta 37 ukto 'haṃ bahuśas tāta vidureṇa mahātmanā na jīvan dāsyate bhāgaṃ dhārtarāṣṭraḥ kathaṃ cana 38 yāvat prāṇā dhamiṣyanti dhārtarāṣṭrasya mānada tāvad yuṣmāsv apāpeṣu pracariṣyati pātakam 39 na sa yukto 'nyathā jetum ṛte vṛddhena mādhava ity abravīt sadā māṃ hi viduraḥ satyadarśanaḥ 40 tat sarvam adya jānāmi vyavasāyaṃ durātmanaḥ yad uktaṃ vacanaṃ tena vidureṇa mahātmanā 41 yo hi śrutvā vacaḥ pathyaṃ jāmadagnyād yathātatham avāmanyata durbuddhir dhruvaṃ nāśa mukhe sthitaḥ 42 uktaṃ hi bahubhiḥ siddhair jātamātre suyodhane enaṃ prāpya durātmānaṃ kṣayaṃ kṣatraṃ gamiṣyati 43 tad idaṃ vacanaṃ teṣāṃ niruktaṃ vai janārdana kṣayaṃ yātā hi rājāno duryodhanakṛte bhṛśam 44 so 'dya sarvān raṇe yodhān nihaniṣyāmi mādhava kṣatriyeṣu hateṣv āśu śūnye ca śibire kṛte 45 vadhāya cātmano 'smābhiḥ saṃyugaṃ rocayiṣyati tad antaṃ hi bhaved vairam anumānena mādhava 46 evaṃ paśyāmi vārṣṇeya cintayan prajñayā svayā vidurasya ca vākyena ceṣṭayā ca durātmanaḥ 47 saṃyāhi bharatīṃ vīra yāvaddhanmi śitaiḥ śaraiḥ duryodhanaṃ durātmānaṃ vāhinīṃ cāsya saṃyuge 48 kṣemam adya kariṣyāmi dharmarājasya mādhava hatvaitad durbalaṃ sainyaṃ dhārtarāṣṭrasya paśyataḥ 49 [s] abhīśu hasto dāśārhas tathoktaḥ savyasācinā tad balaugham amitrāṇām abhītaḥ prāviśad raṇe 50 śarāsanavaraṃ ghoraṃ śaktikaṇṭaka saṃvṛtam gadāparighapanthānaṃ rathanāgamahādrumam 51 hayapattilatākīrṇaṃ gāhamāno mahāyaśāḥ vyaccarat tatra govindo rathenātipatākinā 52 te hayāḥ pāṇḍurā rājan vahanto 'rjunam āhave diṣku sarvāsv adṛśyanta dāśārheṇa pracoditāḥ 53 tataḥ prāyād rathenājau savyasācī paraṃtapaḥ kirañ śaraśatāṃs tīkṣṇān vāridhārā ivāmbudaḥ 54 prādurāsīn mahāñ śabdaḥ śarāṇāṃ nataparvaṇām iṣubhiś chādyamānānāṃ samare savyasācinā 55 asajjantas tanutreṣu śaraughāḥ prāpatan bhuvi indrāśanisamasparśā gāṇḍīvapreṣitāḥ śarāḥ 56 narān nāgān samāhatya hayāṃś cāpi viśāṃ pate apatanta raṇe bāṇāḥ pataṃgā iva ghoṣiṇaḥ 57 āsīt sarvam avacchannaṃ gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ na prājñāyanta samare diśo vā pradiśo 'pi vā 58 sarvam āsīj jagat pūrṇaṃ pārtha nāmāṅkitaiḥ śaraiḥ rukmapuṅkhais tailadhautaiḥ karmāra parimārjitaiḥ 59 te dahyamānāḥ pārthena pāvakeneva kuñjarāḥ samāsīdanta kauravyā vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ 60 śaracāpa dharaḥ pārthaḥ prajvajann iva bhārata dadāha samare yodhān kakṣam agnir iva jvalan 61 yathā vanānte vanapair visṛṣṭaḥ; kakṣaṃ dahet kṛṣṇa gatiḥ saghoṣaḥ bhūri drumaṃ śuṣkalatā vitānaṃ; bhṛśaṃ samṛddho jvalanaḥ pratāpī 62 evaṃ sa nārācagaṇapratāpī; śarārcir uccāvacatigmatejāḥ dadāha sarvāṃ tava putra senām; amṛṣyamāṇas tarasā tarasvī 63 tasyeṣavaḥ prāṇaharāḥ sumuktā; nāsajjan vai varmasu rukmapuṅkhāḥ na ca dvitīyaṃ pramumoca bāṇaṃ; nare haye vā paramadvipe vā 64 anekarūpākṛtibhir hi bāṇair; mahārathānīkam anupraviśya sa eva ekas tava putra senāṃ; jaghāna daityān iva vajrapāṇiḥ |