|
1
[स] अस्यतां यतमानानां शूराणाम अनिवर्तिनाम संकल्पम अकरॊन मॊघं गाण्डीवेन धनंजयः 2 इन्थ्राशनिसमस्पर्शान अविषह्यान महौजसः विसृजन थृश्यते बाणान धारा मुञ्चन्न इवाम्बुथः 3 तत सैन्यं भरतश्रेष्ठ वध्यमानं किरीत्टिना संप्रथुथ्राव संग्रामात तव पुत्रस्य पश्यतः 4 हतधुर्या रदाः केचिथ धतसूतास तदापरे भग्नाक्षयुगचक्रेषाः के चिथ आसन विशां पते 5 अन्येषां सायकाः कषीणास तदान्ये शरपीडिताः अक्षता युगपत के चित पराथ्रवन भयपीडिताः 6 के चित पुत्रान उपाथाय हतभूयिष्ठ वाहनाः विचुक्रुशुः पितॄन अन्ये सहायान अपरे पुनः 7 बान्धवांश च नरव्याघ्र भरातॄन संबन्धिनस तदा थुथ्रुवुः के चिथ उत्सृज्य तत्र तत्र विशां पते 8 बहवॊ ऽतर भृशं विथ्धा मुह्यमाना महारदाः निष्टनन्तः सम थृश्यन्ते पार्द बाणहता नराः 9 तान अन्ये रदम आरॊप्य समाश्वास्य मुहूर्तकम विश्रान्ताश च वितृष्णाश च पुनर युथ्धाय जग्मिरे 10 तान अपास्य गताः के चित पुनर एव युयुत्सवः कुर्वन्तस तव पुत्रस्य शासनं युथ्धथुर्मथाः 11 पानीयम अपरे पीत्वा पर्याश्वास्य च वाहनम वर्माणि च समारॊप्य के चिथ भरतसत्तम 12 समाश्वास्यापरे भरातॄन निक्षिप्य शिबिरे ऽपि च पुत्रान अन्ये पितॄन अन्ये पुनर युथ्धम अरॊचयन 13 सज्जयित्वा रदान के चिथ यदामुख्यं विशां पते आप्लुत्य पाण्डवानीकं पुनर युथ्धम अरॊचयन 14 ते शूराः किङ्किणीजालैः समाच्छन्ना बभासिरे तरैलॊक्यविजये युक्ता यदा थैतेय थानवाः 15 आगम्य सहसा के चिथ रदैः सवर्णविभूषितैः पाण्डवानाम अनीकेषु धृष्टथ्युम्नम अयॊधयन 16 धृष्टथ्युम्नॊ ऽपि पाञ्चाल्यः शिखण्डी च महारदः नाकुलिश च शतानीकॊ रदानीकम अयॊधयन 17 पाञ्चाल्यस तु ततः करुथ्धः सैन्येन महता वृतः अभ्यथ्रवत सुसंरब्धस तावकान हन्तुम उथ्यतः 18 ततस तव आपततस तस्य तव पुत्रॊ जनाधिप बाणसंघान अनेकान वै परेषयाम आस भारत 19 धृष्टथ्युम्नस ततॊ राजंस तव पुत्रेण धन्विना नाराचैर बहुभिः कषिप्रं बाह्वॊर उरसि चार्पितः 20 सॊ ऽतिविथ्धॊ महेष्वासस तॊत्त्रार्थित इव थविपः तस्याश्वांश चतुरॊ बाणैः परेषयाम आस मृत्यवे सारदेश चास्य भल्लेन शिरः कायाथ अपाहरत 21 ततॊ थुर्यॊधनॊ राजा पृष्ठाम आरुध्य वाजिनः अपाक्रामथ धतरदॊ नातिथूरम अरिंथमः 22 थृष्ट्वा तु हतविक्रान्तं सवम अनीकं महाबलः तव पुत्रॊ महाराज परययौ यत्र सौबलः 23 ततॊ रदेषु भग्नेषु तरिसाहस्रा महाथ्विपाः पाण्डवान रदिनः पञ्च समन्तत पर्यवारयन 24 ते वृताः समरे पञ्च गजानीकेन भारत अशॊभन्त नरव्याघ्रा गरहा वयाप्ता घनैर इव 25 ततॊ ऽरजुनॊ महाराज लब्धलक्षॊ महाभुजः विनिर ययौ रदेनैव शवेताश्वः कृष्णसारदिः 26 तैः समन्तात परिवृतः कुञ्जरैः पर्वतॊपमैः नाराचैर विमलैस तीक्ष्णैर गजानीकम अपॊदयत 27 तत्रैकबाणनिहतान अपश्याम महागजान पतितान पात्यमानांश च विभिन्नान सव्यसाच्चिना 28 भीमसेनस तु तान थृष्ट्वा नागान मत्तगजॊपमः करेण गृह्य महतीं गथाम अभ्यपतथ बली अवप्लुत्य रदात तूर्णं थण्डपाणिर इवान्तकः 29 तम उथ्यतगथं थृष्ट्वा पाण्डवानां महारदम वित्रेसुस तावकाः सैन्याः शकृन मूत्रं परसुस्रुवुः आविग्नं च बलं सर्वं गथाहस्ते वृकॊथरे 30 गथया भीमसेनेन भिन्नकुम्भान रजस्वलान धावमानान अपश्याम कुन्रजान पर्वतॊपमान 31 परधाव्य कुञ्जरास ते तु भीमसेनगथा हताः पेतुर आर्तस्वरं कृत्वा छिन्नपक्षा इवाथ्रयः 32 तान भिन्नकुम्भान सुबहून थरवमाणान इतस ततः पतमानांश च संप्रेक्ष्य वित्रेसुस तव सैनिकाः 33 युधिष्ठिरॊ ऽपि संक्रुथ्धॊ माथ्रीपुत्रौ च पाण्डवौ गृध्रपक्षैः शितैर बाणैर जघ्नुर वै गजयॊधिनः 34 धृष्टथ्युम्नस तु समरे पराजित्य नराधिपम अपक्रान्ते तव सुते हयपृष्ठं समाश्रिते 35 थृष्ट्वा च पाण्डवान सर्वान कुञ्जरैः परिवारितान धृष्टथ्युम्नॊ महाराज सह सर्वैः परभथ्रकैः पुत्रः पाञ्चालराजस्य जिघांसुः कुञ्जरान ययौ 36 अथृष्ट्वा तु रदानीके थुर्यॊधनम अरिंथमम अश्वत्दामा कृपश चैव कृतवर्मा च सात्वतः अपृच्छन कषत्रियांस तत्र कव नु थुर्यॊधनॊ गतः 37 अपश्यमाना राजानं वर्तमाने जनक्षये मन्वाना निहतं तत्र तव पुत्रं महारदाः विषण्णवथना भूत्वा पर्यपृच्छन्त ते सुतम 38 आहुः केच्चिथ धते सूते परयातॊ यत्र सौबलः अपरे तव अब्रुवंस तत्र कषत्रिया भृशविक्षिताः 39 थुर्यॊधनेन किं कार्यं थरक्ष्यध्वं यथि जीवति युध्यध्वां सहिताः सर्वे किं वॊ राजा करिष्यति 40 ते कषत्रियाः कषतैर गात्रैर हतभूयुष्ठ वाहनाः शरैः संपीड्यमानाश च नातिव्यक्तम इवाब्रुवन 41 इथं सर्वं बलं हन्मॊ येन सम परिवारिताः एते सर्वे गजान हत्वा उपयान्ति सम पाण्डवाः 42 शरुत्वा तु वचनं तेषाम अश्वत्दामा महाबलः हित्वा पाञ्चालराजस्य तथ अनीकं थुरुत्सहम 43 कृपश च कृतवर्मा च परययुर यत्त्र सौबलः रदानीकं परित्यज्य शूराः सुथृढ धन्विनः 44 ततस तेषु परयातेषु धृष्टथ्युम्नपुरॊगमाः आययुः पाण्डवा राजन विनिघ्नान्तः सम तावकान 45 थृष्ट्वा तु तान आपततः संप्रहृष्टान महारदान पराक्रान्तांस ततॊ वीरान निराशाञ जीविते तथा विवर्णमुख भूयिष्ठम अभवत तावकं बलम 46 परिक्षीणायुधान थृष्ट्वा तान अहं परिवारितान राजन बलेन थव्यङ्गेन तयक्त्वा जीवितम आत्मनः 47 आत्मना पञ्चमॊ ऽयुध्यं पाञ्चालस्य बलेन ह तस्मिन थेशे वयवस्दाप्य यत्र शारथ्वतः सदितः 48 संप्रयुथ्धा वयं पञ्च किरीटिशरपीडिताः धृष्टाथ्युम्नं महानीकं तत्र नॊ ऽभूथ रणॊ महान जितास तेन वयं सर्वे वयपयाम रणात ततः 49 अदापश्यां सत्यकिं तम उपायान्तं महारदम रदैश चतुःशतैर वीरॊ मां चाभ्यथ्रवथ आहवे 50 धृष्टथ्युम्नाथ अहं मुक्तः कदं चिच छान्त वाहनः पतितॊ माधवानीकं थुष्कृती नरकं यदा तत्र युथ्धम अभूथ घॊरं मुहूर्तम अतिथारुणम 51 सात्यकिस तु महाबाहुर मम हत्वा परिच्छथम जीवग्राहम अगृह्णान मां मूर्छितं पतितं भुवि 52 ततॊ मुहूर्ताथ इव तथ गजानीकम अवध्यत गथया भीमसेनेन नाराचैर अर्जुनेन च 53 परतिपिष्टैर महानागैः समन्तात पर्वतॊपमैः नातिप्रसिथ्धेव गतिः पाण्डवानाम अजायत 54 रदमार्गांस ततश चक्रे भीमसेनॊ महाबलः पाण्डवानां महाराज वयपकर्षन महागजान 55 अश्वत्दामा कृपश चैव कृतवर्मा च सात्वतः अपश्यन्तॊ रदानीके थुर्यॊधनम अरिंथमम राजानं मृगयाम आसुस तव पुत्रं महारदम 56 परित्यज्य च पाञ्चालं परयाता यत्र सौबलः राज्ञॊ ऽथर्शन संविग्ना वर्तमाने जनक्षये |
1
[s] asyatāṃ yatamānānāṃ śūrāṇām anivartinām saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ 2 indrāśanisamasparśān aviṣahyān mahaujasaḥ visṛjan dṛśyate bāṇān dhārā muñcann ivāmbudaḥ 3 tat sainyaṃ bharataśreṣṭha vadhyamānaṃ kirītṭinā saṃpradudrāva saṃgrāmāt tava putrasya paśyataḥ 4 hatadhuryā rathāḥ kecid dhatasūtās tathāpare bhagnākṣayugacakreṣāḥ ke cid āsan viśāṃ pate 5 anyeṣāṃ sāyakāḥ kṣīṇās tathānye śarapīḍitāḥ akṣatā yugapat ke cit prādravan bhayapīḍitāḥ 6 ke cit putrān upādāya hatabhūyiṣṭha vāhanāḥ vicukruśuḥ pitṝn anye sahāyān apare punaḥ 7 bāndhavāṃś ca naravyāghra bhrātṝn saṃbandhinas tathā dudruvuḥ ke cid utsṛjya tatra tatra viśāṃ pate 8 bahavo 'tra bhṛśaṃ viddhā muhyamānā mahārathāḥ niṣṭanantaḥ sma dṛśyante pārtha bāṇahatā narāḥ 9 tān anye ratham āropya samāśvāsya muhūrtakam viśrāntāś ca vitṛṣṇāś ca punar yuddhāya jagmire 10 tān apāsya gatāḥ ke cit punar eva yuyutsavaḥ kurvantas tava putrasya śāsanaṃ yuddhadurmadāḥ 11 pānīyam apare pītvā paryāśvāsya ca vāhanam varmāṇi ca samāropya ke cid bharatasattama 12 samāśvāsyāpare bhrātṝn nikṣipya śibire 'pi ca putrān anye pitṝn anye punar yuddham arocayan 13 sajjayitvā rathān ke cid yathāmukhyaṃ viśāṃ pate āplutya pāṇḍavānīkaṃ punar yuddham arocayan 14 te śūrāḥ kiṅkiṇījālaiḥ samācchannā babhāsire trailokyavijaye yuktā yathā daiteya dānavāḥ 15 āgamya sahasā ke cid rathaiḥ svarṇavibhūṣitaiḥ pāṇḍavānām anīkeṣu dhṛṣṭadyumnam ayodhayan 16 dhṛṣṭadyumno 'pi pāñcālyaḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ nākuliś ca śatānīko rathānīkam ayodhayan 17 pāñcālyas tu tataḥ kruddhaḥ sainyena mahatā vṛtaḥ abhyadravat susaṃrabdhas tāvakān hantum udyataḥ 18 tatas tv āpatatas tasya tava putro janādhipa bāṇasaṃghān anekān vai preṣayām āsa bhārata 19 dhṛṣṭadyumnas tato rājaṃs tava putreṇa dhanvinā nārācair bahubhiḥ kṣipraṃ bāhvor urasi cārpitaḥ 20 so 'tividdho maheṣvāsas tottrārdita iva dvipaḥ tasyāśvāṃś caturo bāṇaiḥ preṣayām āsa mṛtyave sāratheś cāsya bhallena śiraḥ kāyād apāharat 21 tato duryodhano rājā pṛṣṭhām ārudhya vājinaḥ apākrāmad dhataratho nātidūram ariṃdamaḥ 22 dṛṣṭvā tu hatavikrāntaṃ svam anīkaṃ mahābalaḥ tava putro mahārāja prayayau yatra saubalaḥ 23 tato ratheṣu bhagneṣu trisāhasrā mahādvipāḥ pāṇḍavān rathinaḥ pañca samantat paryavārayan 24 te vṛtāḥ samare pañca gajānīkena bhārata aśobhanta naravyāghrā grahā vyāptā ghanair iva 25 tato 'rjuno mahārāja labdhalakṣo mahābhujaḥ vinir yayau rathenaiva śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ 26 taiḥ samantāt parivṛtaḥ kuñjaraiḥ parvatopamaiḥ nārācair vimalais tīkṣṇair gajānīkam apothayat 27 tatraikabāṇanihatān apaśyāma mahāgajān patitān pātyamānāṃś ca vibhinnān savyasāccinā 28 bhīmasenas tu tān dṛṣṭvā nāgān mattagajopamaḥ kareṇa gṛhya mahatīṃ gadām abhyapatad balī avaplutya rathāt tūrṇaṃ daṇḍapāṇir ivāntakaḥ 29 tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahāratham vitresus tāvakāḥ sainyāḥ śakṛn mūtraṃ prasusruvuḥ āvignaṃ ca balaṃ sarvaṃ gadāhaste vṛkodare 30 gadayā bhīmasenena bhinnakumbhān rajasvalān dhāvamānān apaśyāma kunrajān parvatopamān 31 pradhāvya kuñjarās te tu bhīmasenagadā hatāḥ petur ārtasvaraṃ kṛtvā chinnapakṣā ivādrayaḥ 32 tān bhinnakumbhān subahūn dravamāṇān itas tataḥ patamānāṃś ca saṃprekṣya vitresus tava sainikāḥ 33 yudhiṣṭhiro 'pi saṃkruddho mādrīputrau ca pāṇḍavau gṛdhrapakṣaiḥ śitair bāṇair jaghnur vai gajayodhinaḥ 34 dhṛṣṭadyumnas tu samare parājitya narādhipam apakrānte tava sute hayapṛṣṭhaṃ samāśrite 35 dṛṣṭvā ca pāṇḍavān sarvān kuñjaraiḥ parivāritān dhṛṣṭadyumno mahārāja saha sarvaiḥ prabhadrakaiḥ putraḥ pāñcālarājasya jighāṃsuḥ kuñjarān yayau 36 adṛṣṭvā tu rathānīke duryodhanam ariṃdamam aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ apṛcchan kṣatriyāṃs tatra kva nu duryodhano gataḥ 37 apaśyamānā rājānaṃ vartamāne janakṣaye manvānā nihataṃ tatra tava putraṃ mahārathāḥ viṣaṇṇavadanā bhūtvā paryapṛcchanta te sutam 38 āhuḥ keccid dhate sūte prayāto yatra saubalaḥ apare tv abruvaṃs tatra kṣatriyā bhṛśavikṣitāḥ 39 duryodhanena kiṃ kāryaṃ drakṣyadhvaṃ yadi jīvati yudhyadhvāṃ sahitāḥ sarve kiṃ vo rājā kariṣyati 40 te kṣatriyāḥ kṣatair gātrair hatabhūyuṣṭha vāhanāḥ śaraiḥ saṃpīḍyamānāś ca nātivyaktam ivābruvan 41 idaṃ sarvaṃ balaṃ hanmo yena sma parivāritāḥ ete sarve gajān hatvā upayānti sma pāṇḍavāḥ 42 śrutvā tu vacanaṃ teṣām aśvatthāmā mahābalaḥ hitvā pāñcālarājasya tad anīkaṃ durutsaham 43 kṛpaś ca kṛtavarmā ca prayayur yattra saubalaḥ rathānīkaṃ parityajya śūrāḥ sudṛḍha dhanvinaḥ 44 tatas teṣu prayāteṣu dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ āyayuḥ pāṇḍavā rājan vinighnāntaḥ sma tāvakān 45 dṛṣṭvā tu tān āpatataḥ saṃprahṛṣṭān mahārathān parākrāntāṃs tato vīrān nirāśāñ jīvite tadā vivarṇamukha bhūyiṣṭham abhavat tāvakaṃ balam 46 parikṣīṇāyudhān dṛṣṭvā tān ahaṃ parivāritān rājan balena dvyaṅgena tyaktvā jīvitam ātmanaḥ 47 ātmanā pañcamo 'yudhyaṃ pāñcālasya balena ha tasmin deśe vyavasthāpya yatra śāradvataḥ sthitaḥ 48 saṃprayuddhā vayaṃ pañca kirīṭiśarapīḍitāḥ dhṛṣṭādyumnaṃ mahānīkaṃ tatra no 'bhūd raṇo mahān jitās tena vayaṃ sarve vyapayāma raṇāt tataḥ 49 athāpaśyāṃ satyakiṃ tam upāyāntaṃ mahāratham rathaiś catuḥśatair vīro māṃ cābhyadravad āhave 50 dhṛṣṭadyumnād ahaṃ muktaḥ kathaṃ cic chānta vāhanaḥ patito mādhavānīkaṃ duṣkṛtī narakaṃ yathā tatra yuddham abhūd ghoraṃ muhūrtam atidāruṇam 51 sātyakis tu mahābāhur mama hatvā paricchadam jīvagrāham agṛhṇān māṃ mūrchitaṃ patitaṃ bhuvi 52 tato muhūrtād iva tad gajānīkam avadhyata gadayā bhīmasenena nārācair arjunena ca 53 pratipiṣṭair mahānāgaiḥ samantāt parvatopamaiḥ nātiprasiddheva gatiḥ pāṇḍavānām ajāyata 54 rathamārgāṃs tataś cakre bhīmaseno mahābalaḥ pāṇḍavānāṃ mahārāja vyapakarṣan mahāgajān 55 aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ apaśyanto rathānīke duryodhanam ariṃdamam rājānaṃ mṛgayām āsus tava putraṃ mahāratham 56 parityajya ca pāñcālaṃ prayātā yatra saubalaḥ rājño 'darśana saṃvignā vartamāne janakṣaye |