|
1
[स] तस्मिन परवृत्ते संग्रामे नरवाजि गजक्षये शकुनिः सौबलॊ राजन सहथेवं समभ्ययात 2 ततॊ ऽसयापततस तूर्णं सहथेवः परतापवान शरौघान परेषयाम आस पतङ्गान इव शीघ्रगान उलूकश च रणे भीमं विव्याध थशभिः शरैः 3 शकुनिस तु महाराज भीमं विथ्ध्वा तरिभिः शरैः सायकानां नवत्या वै सहथेवम अवाकिरत 4 ते शूराः समरे राजन समासाथ्य परस्परम विव्यधुर निशितैर बाणैः कङ्कबर्हिण वाजितैः सवर्णपुङ्खैः शिला धौतैर आ कर्णात परहितैः शरैः 5 तेषां चापा भुजॊत्सृष्टा शरवृष्टिर विशां पते आच्छाथयथ थिशः सर्वा धाराभिर इव तॊयथः 6 ततः करुथ्धॊ रणे भीमः सहथेवश च भारत चेरतुः कथनं संख्ये कुर्वन्तौ सुमहाबलौ 7 ताभ्यां शरशतैश छन्नं तथ बलं तव भारत अन्धकारम इवाकाशम अभवत तत्र तत्र ह 8 अश्वैर विपरिधावथ्भिः शरच छन्नैर विशां पते तत्र तत्र कृतॊ मार्गॊ विकर्षथ्भिर हतान बहून 9 निहतानां हयानां च सहैव हययॊधिभिः वर्मभिर विनिकृत्तैश च परासैश छिन्नैश च मारिष संछन्ना पृदिवी जज्ञे कुसुमैः शबला इव 10 यॊधास तत्र महाराज समासाथ्य परस्परम वयचरन्त रणे करुथ्धा विनिघ्नन्तः परस्परम 11 उथ्वृत्तनयनै रॊषात संथष्टौष्ठ पुटैर मुखैः सकुण्डलैर मही छन्ना पथ्मकिञ्जल्क संनिभैः 12 भुजैश छिनैर महाराज नागराजकरॊपमैः साङ्गथैः सतनुत्रैश च सासि परासपरश्वधैः 13 कबन्धैर उत्दितैश छिन्नैर नृत्यथ्भिश चापरैर युधि करव्याथगणसंकीर्णा घॊराभुत पृदिवी विभॊ 14 अल्पावशिष्टे सैन्ये तु कौरवेयान महाहवे परहृष्टाः पाण्डवा भूत्वा निन्यिरे यमसाथनम 15 एतस्मिन्न अन्तरे शूरः सौबलेयः परतापवान परासेन साहथेवस्य शिरसि पराहरथ भृशम स विह्वलॊ महाराज रदॊपस्द उपाविशत 16 सहथेवं तदा थृष्ट्वा भीमसेनः परतापवान सर्वसैन्यानि संक्रुथ्धॊ वारयाम आस भारत 17 निर्बिभेथ च नाराचैः शतशॊ ऽद सहस्रशः विनिर्भिथ्याकरॊच चैव सिंहनाथम अरिंथम 18 तेन शब्थेन वित्रस्ताः सर्वे सहयवारणाः पराथ्रवन सहसा भीताः शकुनेश च पथानुगाः 19 परभग्नान अद तान थृष्ट्वा राजा थुर्यॊधनॊ ऽबरवीत निवर्तध्वम अधर्मज्ञा युध्यध्वं किं सृतेन वः 20 इह कीर्तिं समाधाय परेत्य लॊकान समश्नुते पराणाञ जहाति यॊ वीरॊ युधि पृष्ठम अथर्शयन 21 एवम उक्तास तु ते राज्ञा सौबलस्य पथानुगाः पाण्डवान अभ्यवर्तन्त मृत्युं कृत्वा निवर्तनम 22 थरवथ्भिस तत्र राजेन्थ्र कृतः शब्थॊ ऽतिथारुणः कषुब्धसागरसंकाशः कषुभितः सर्वतॊ ऽभवत 23 तांस तथापततॊ थृष्ट्वा सौबलस्य पथानुगान परत्युथ्ययुर महाराज पाण्डवा विजये वृताः 24 परत्याश्वस्य च थुर्धर्षः सहथेवॊ विशां पते शकुनिं थशभिर विथ्ध्वा हयांश चास्य तरिभिः शरैः धनुश चिच्छेथ च शरैः सौबलस्य हसन्न इव 25 अदान्यथ धनुर आथाय शकुनिर युथ्धथुर्मथः विव्याध नकुलं षष्ट्या भीमसेनं च सप्तभिः 26 उलूकॊ ऽपि महाराज भीमं विव्याध सप्तभिः सहथेवं च सप्तत्या परीप्सन पितरं रणे 27 तं भीमसेनः समरे विव्याध निशितैः शरैः शकुनिं च चतुःषष्ट्या पार्श्वस्दांश च तरिभिस तरिभिः 28 ते हन्यमाना भीमेन नाराचैस तैलपायितैः सहथेवं रणे करुथ्धाश छाथयञ शरवृष्टिभिः पर्वतं वारिधाराभिः सविथ्युत इवाम्बुथाः 29 ततॊ ऽसयापततः शूरः सहथेवः परतापवान उलूकस्य महाराज भल्लेनापाहरच छिरः 30 स जगाम रदाथ भूमिं सहथेवेन पातितः रुधिराप्लुत सर्वाङ्गॊ नन्थयन पाण्डवान युधि 31 पुत्रं तु निहतं थृष्ट्वा शकुनिस तत्र भारत साश्रुकण्ठॊ विनिःश्वस्य कषत्तुर वाक्यम अनुस्मरन 32 चिन्तयित्वा मुहूर्तं सबाष्पपूर्णेक्षणः शवसन सहथेवं समासाथ्य तरिभिर विव्याध सायकैः 33 तान अपास्य शरान मुक्ताञ शरसंघैः परतापवान सहथेवॊ महाराज धनुश चिच्छेथ संयुगे 34 छिन्ने धनुषि राजेन्थ्र शकुनिः सौबलस तथा परगृह्य विपुलं खड्गं सहथेवाय पराहिणॊत 35 तम आपतन्तं सहसा घॊररूपं विशां पते थविधा चिच्छेथ समरे सौबलस्य हसन्न इव 36 असिं थृष्ट्वा थविधा छिन्नं परगृह्य महतीं गथाम पराहिणॊत सहसेवाय सा मॊघा नयपतथ भुवि 37 ततः शक्तिं महाघॊरां कालरात्रिम इवॊथ्यताम परेषयाम आस संक्रुथ्धः पाण्डवं परति सौबलः 38 ताम आपतन्तीं सहसा शरैः काञ्चनभूषणैः तरिधा चिच्छेथ समरे सहथेवॊ हसन्न इव 39 सा पपात तरिधा छिन्ना भूमौ कनकभूषणा शीर्यमाणा यदा थीप्ता गगनाथ वै शतह्रथा 40 शक्तिं विनिहतां थृष्ट्वा सौबलं च भयार्थितम थुथ्रुवुस तावकाः सर्वे भये जाते ससौबलाः 41 अदॊत्क्रुष्टं महथ धयासीत पाण्डवैर जितकाशिभिः धार्तराष्ट्रास ततः सर्वे परायशॊ विमुखाभवन 42 तान वै विमनसॊ थृष्ट्वा माथ्रीपुत्रः परतापवान शरैर अनेकसाहस्रैर वारयाम आस संयुगे 43 ततॊ गान्धारकैर गुप्तं पृष्ठैर अश्वैर जये धृतम आससाथ रणे यान्तं सहथेवॊ ऽद सौबलम 44 सवम अंशम अवशिष्टं स संस्मृत्य शकुनिं नृप रदेन काञ्चनाङ्गेन सहथेवः समभ्ययात अधिज्यं बलवत कृत्वा वयाक्षिपन सुमहथ धनुः 45 स सौबलम अभिथ्रुत्य गृध्रपत्रैः शिलाशितैः भृशम अभ्यहनत करुथ्धस तॊत्त्रैर इव महाथ्विपम 46 उवाच चैनं मेधावी निगृह्य समारयन्न इव कषत्रधर्मे सदितॊ भूत्वा युध्यस्व पुरुषॊ भव 47 यत तथा हृष्यसे मूढ गलहन्न अक्षैः सभा तले फलम अथ्य परपथ्यस्व कर्मणस तस्य थुर्मते 48 निहतास ते थुरात्मानॊ ये ऽसमान अवहसन पुरा थुर्यॊधनः कुलाङ्गारः शिष्टस तवं तस्य मातुलः 49 अथ्य ते विहनिष्यामि कषुरेणॊन्मदितं शिरः वृक्षात फलम इवॊथ्धृत्य लगुडेन परमादिना 50 एवम उक्त्वा महाराज सहथेवॊ महाबलः संक्रुथ्धॊ नरशार्थूलॊ वेगेनाभिजगाम ह 51 अभिगम्य तु थुर्धर्षः सहथेवॊ युधां पतिः विकृष्य बलवच चापं करॊधेन परहसन्न इव 52 शकुनिं थशभिर विथ्ध्वा चतुर्भिश चास्य वाजिनः छत्त्रं धवजं धनुश चास्य छित्त्वा सिंह इवानथत 53 छिन्नध्वजधनुश छत्त्रः सहथेवेन सौबलः ततॊ विथ्धश च बहुभिः सर्वमर्मसु सायकैः 54 ततॊ भूयॊ महाराज सहथेवः परतापवान शकुनेः परेषयाम आस शरवृष्टिं थुरासथाम 55 ततस तु करुथ्धः सुबलस्य पुत्रॊ; माथ्री सुतं सहथेवं विमर्थे परासेन जाम्बूनथभूषणेन; जिघांसुर एकॊ ऽभिपपात शीघ्रम 56 माथ्री सुतस तस्य समुथ्यतं तं; परासं सुवृत्तौ च भुजौ रणाग्रे भल्लैस तरिभिर युगपत संचकर्त; ननाथ चॊच्चैस तरसाजिमध्ये 57 तस्याशु कारी सुसमाहितेन; सुवर्णपुङ्खेन थृढायसेन भल्लेन सर्वावरणातिगेन; शिरः शरीरात परममाद भूयः 58 शरेण कार्तस्वरभूषितेन; थिवाकराभेन सुसंशितेन हृतॊत्तमाङ्गॊ युधि पाण्डवेन; पपात भूमौ सुबलस्य पुत्रः 59 स तच्छिरॊ वेगवता शरेण; सुवर्णपुङ्खेन शिलाशितेन परावेरयत कुपितः पाण्डुपुत्रॊ; यत तत कुरूणाम अनयस्य मूलम 60 हृतॊत्तमाङ्गं शकुनिं समीक्ष्य; भूमौ शयानं रुधिरार्थ्रगात्रम यॊधास तवथीया भयनष्ट सत्त्वा; थिशः परजग्मुः परगृहीतशस्त्राः 61 विप्रथ्रुताः शुष्कमुखा विसंज्ञा; गाण्डीवघॊषेण समाहताश च भयार्थिता भग्नरदाश्वनागाः; पथातयश चैव सधार्तराष्ट्राः 62 ततॊ रदाच छकुनिं पातयित्वा; मुथान्विता भारत पाण्डवेयाः शङ्खान परथध्मुः समरे परहृष्टाः; सकेशवाः सैङ्किकान हर्षयन्तः 63 तं चापि सर्वे परतिपूजयन्तॊ; हृष्टा बरुवाणाः सहथेवम आजौ थिष्ट्या हतॊ नैकृतिकॊ थुरात्मा; सहात्मजॊ वीर रणे तवयेति |
1
[s] tasmin pravṛtte saṃgrāme naravāji gajakṣaye śakuniḥ saubalo rājan sahadevaṃ samabhyayāt 2 tato 'syāpatatas tūrṇaṃ sahadevaḥ pratāpavān śaraughān preṣayām āsa pataṅgān iva śīghragān ulūkaś ca raṇe bhīmaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ 3 śakunis tu mahārāja bhīmaṃ viddhvā tribhiḥ śaraiḥ sāyakānāṃ navatyā vai sahadevam avākirat 4 te śūrāḥ samare rājan samāsādya parasparam vivyadhur niśitair bāṇaiḥ kaṅkabarhiṇa vājitaiḥ svarṇapuṅkhaiḥ śilā dhautair ā karṇāt prahitaiḥ śaraiḥ 5 teṣāṃ cāpā bhujotsṛṣṭā śaravṛṣṭir viśāṃ pate ācchādayad diśaḥ sarvā dhārābhir iva toyadaḥ 6 tataḥ kruddho raṇe bhīmaḥ sahadevaś ca bhārata ceratuḥ kadanaṃ saṃkhye kurvantau sumahābalau 7 tābhyāṃ śaraśataiś channaṃ tad balaṃ tava bhārata andhakāram ivākāśam abhavat tatra tatra ha 8 aśvair viparidhāvadbhiḥ śarac channair viśāṃ pate tatra tatra kṛto mārgo vikarṣadbhir hatān bahūn 9 nihatānāṃ hayānāṃ ca sahaiva hayayodhibhiḥ varmabhir vinikṛttaiś ca prāsaiś chinnaiś ca māriṣa saṃchannā pṛthivī jajñe kusumaiḥ śabalā iva 10 yodhās tatra mahārāja samāsādya parasparam vyacaranta raṇe kruddhā vinighnantaḥ parasparam 11 udvṛttanayanai roṣāt saṃdaṣṭauṣṭha puṭair mukhaiḥ sakuṇḍalair mahī channā padmakiñjalka saṃnibhaiḥ 12 bhujaiś chinair mahārāja nāgarājakaropamaiḥ sāṅgadaiḥ satanutraiś ca sāsi prāsaparaśvadhaiḥ 13 kabandhair utthitaiś chinnair nṛtyadbhiś cāparair yudhi kravyādagaṇasaṃkīrṇā ghorābhut pṛthivī vibho 14 alpāvaśiṣṭe sainye tu kauraveyān mahāhave prahṛṣṭāḥ pāṇḍavā bhūtvā ninyire yamasādanam 15 etasminn antare śūraḥ saubaleyaḥ pratāpavān prāsena sāhadevasya śirasi prāharad bhṛśam sa vihvalo mahārāja rathopastha upāviśat 16 sahadevaṃ tathā dṛṣṭvā bhīmasenaḥ pratāpavān sarvasainyāni saṃkruddho vārayām āsa bhārata 17 nirbibheda ca nārācaiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ vinirbhidyākaroc caiva siṃhanādam ariṃdama 18 tena śabdena vitrastāḥ sarve sahayavāraṇāḥ prādravan sahasā bhītāḥ śakuneś ca padānugāḥ 19 prabhagnān atha tān dṛṣṭvā rājā duryodhano 'bravīt nivartadhvam adharmajñā yudhyadhvaṃ kiṃ sṛtena vaḥ 20 iha kīrtiṃ samādhāya pretya lokān samaśnute prāṇāñ jahāti yo vīro yudhi pṛṣṭham adarśayan 21 evam uktās tu te rājñā saubalasya padānugāḥ pāṇḍavān abhyavartanta mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam 22 dravadbhis tatra rājendra kṛtaḥ śabdo 'tidāruṇaḥ kṣubdhasāgarasaṃkāśaḥ kṣubhitaḥ sarvato 'bhavat 23 tāṃs tadāpatato dṛṣṭvā saubalasya padānugān pratyudyayur mahārāja pāṇḍavā vijaye vṛtāḥ 24 pratyāśvasya ca durdharṣaḥ sahadevo viśāṃ pate śakuniṃ daśabhir viddhvā hayāṃś cāsya tribhiḥ śaraiḥ dhanuś ciccheda ca śaraiḥ saubalasya hasann iva 25 athānyad dhanur ādāya śakunir yuddhadurmadaḥ vivyādha nakulaṃ ṣaṣṭyā bhīmasenaṃ ca saptabhiḥ 26 ulūko 'pi mahārāja bhīmaṃ vivyādha saptabhiḥ sahadevaṃ ca saptatyā parīpsan pitaraṃ raṇe 27 taṃ bhīmasenaḥ samare vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ śakuniṃ ca catuḥṣaṣṭyā pārśvasthāṃś ca tribhis tribhiḥ 28 te hanyamānā bhīmena nārācais tailapāyitaiḥ sahadevaṃ raṇe kruddhāś chādayañ śaravṛṣṭibhiḥ parvataṃ vāridhārābhiḥ savidyuta ivāmbudāḥ 29 tato 'syāpatataḥ śūraḥ sahadevaḥ pratāpavān ulūkasya mahārāja bhallenāpāharac chiraḥ 30 sa jagāma rathād bhūmiṃ sahadevena pātitaḥ rudhirāpluta sarvāṅgo nandayan pāṇḍavān yudhi 31 putraṃ tu nihataṃ dṛṣṭvā śakunis tatra bhārata sāśrukaṇṭho viniḥśvasya kṣattur vākyam anusmaran 32 cintayitvā muhūrtaṃ sabāṣpapūrṇekṣaṇaḥ śvasan sahadevaṃ samāsādya tribhir vivyādha sāyakaiḥ 33 tān apāsya śarān muktāñ śarasaṃghaiḥ pratāpavān sahadevo mahārāja dhanuś ciccheda saṃyuge 34 chinne dhanuṣi rājendra śakuniḥ saubalas tadā pragṛhya vipulaṃ khaḍgaṃ sahadevāya prāhiṇot 35 tam āpatantaṃ sahasā ghorarūpaṃ viśāṃ pate dvidhā ciccheda samare saubalasya hasann iva 36 asiṃ dṛṣṭvā dvidhā chinnaṃ pragṛhya mahatīṃ gadām prāhiṇot sahasevāya sā moghā nyapatad bhuvi 37 tataḥ śaktiṃ mahāghorāṃ kālarātrim ivodyatām preṣayām āsa saṃkruddhaḥ pāṇḍavaṃ prati saubalaḥ 38 tām āpatantīṃ sahasā śaraiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ tridhā ciccheda samare sahadevo hasann iva 39 sā papāta tridhā chinnā bhūmau kanakabhūṣaṇā śīryamāṇā yathā dīptā gaganād vai śatahradā 40 śaktiṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā saubalaṃ ca bhayārditam dudruvus tāvakāḥ sarve bhaye jāte sasaubalāḥ 41 athotkruṣṭaṃ mahad dhyāsīt pāṇḍavair jitakāśibhiḥ dhārtarāṣṭrās tataḥ sarve prāyaśo vimukhābhavan 42 tān vai vimanaso dṛṣṭvā mādrīputraḥ pratāpavān śarair anekasāhasrair vārayām āsa saṃyuge 43 tato gāndhārakair guptaṃ pṛṣṭhair aśvair jaye dhṛtam āsasāda raṇe yāntaṃ sahadevo 'tha saubalam 44 svam aṃśam avaśiṣṭaṃ sa saṃsmṛtya śakuniṃ nṛpa rathena kāñcanāṅgena sahadevaḥ samabhyayāt adhijyaṃ balavat kṛtvā vyākṣipan sumahad dhanuḥ 45 sa saubalam abhidrutya gṛdhrapatraiḥ śilāśitaiḥ bhṛśam abhyahanat kruddhas tottrair iva mahādvipam 46 uvāca cainaṃ medhāvī nigṛhya smārayann iva kṣatradharme sthito bhūtvā yudhyasva puruṣo bhava 47 yat tadā hṛṣyase mūḍha glahann akṣaiḥ sabhā tale phalam adya prapadyasva karmaṇas tasya durmate 48 nihatās te durātmāno ye 'smān avahasan purā duryodhanaḥ kulāṅgāraḥ śiṣṭas tvaṃ tasya mātulaḥ 49 adya te vihaniṣyāmi kṣureṇonmathitaṃ śiraḥ vṛkṣāt phalam ivoddhṛtya laguḍena pramāthinā 50 evam uktvā mahārāja sahadevo mahābalaḥ saṃkruddho naraśārdūlo vegenābhijagāma ha 51 abhigamya tu durdharṣaḥ sahadevo yudhāṃ patiḥ vikṛṣya balavac cāpaṃ krodhena prahasann iva 52 śakuniṃ daśabhir viddhvā caturbhiś cāsya vājinaḥ chattraṃ dhvajaṃ dhanuś cāsya chittvā siṃha ivānadat 53 chinnadhvajadhanuś chattraḥ sahadevena saubalaḥ tato viddhaś ca bahubhiḥ sarvamarmasu sāyakaiḥ 54 tato bhūyo mahārāja sahadevaḥ pratāpavān śakuneḥ preṣayām āsa śaravṛṣṭiṃ durāsadām 55 tatas tu kruddhaḥ subalasya putro; mādrī sutaṃ sahadevaṃ vimarde prāsena jāmbūnadabhūṣaṇena; jighāṃsur eko 'bhipapāta śīghram 56 mādrī sutas tasya samudyataṃ taṃ; prāsaṃ suvṛttau ca bhujau raṇāgre bhallais tribhir yugapat saṃcakarta; nanāda coccais tarasājimadhye 57 tasyāśu kārī susamāhitena; suvarṇapuṅkhena dṛḍhāyasena bhallena sarvāvaraṇātigena; śiraḥ śarīrāt pramamātha bhūyaḥ 58 śareṇa kārtasvarabhūṣitena; divākarābhena susaṃśitena hṛtottamāṅgo yudhi pāṇḍavena; papāta bhūmau subalasya putraḥ 59 sa tacchiro vegavatā śareṇa; suvarṇapuṅkhena śilāśitena prāverayat kupitaḥ pāṇḍuputro; yat tat kurūṇām anayasya mūlam 60 hṛtottamāṅgaṃ śakuniṃ samīkṣya; bhūmau śayānaṃ rudhirārdragātram yodhās tvadīyā bhayanaṣṭa sattvā; diśaḥ prajagmuḥ pragṛhītaśastrāḥ 61 vipradrutāḥ śuṣkamukhā visaṃjñā; gāṇḍīvaghoṣeṇa samāhatāś ca bhayārditā bhagnarathāśvanāgāḥ; padātayaś caiva sadhārtarāṣṭrāḥ 62 tato rathāc chakuniṃ pātayitvā; mudānvitā bhārata pāṇḍaveyāḥ śaṅkhān pradadhmuḥ samare prahṛṣṭāḥ; sakeśavāḥ saiṅkikān harṣayantaḥ 63 taṃ cāpi sarve pratipūjayanto; hṛṣṭā bruvāṇāḥ sahadevam ājau diṣṭyā hato naikṛtiko durātmā; sahātmajo vīra raṇe tvayeti |