|
1
[धृ] हतेषु सर्वसैन्येषु पाण्डुपुत्रै रणाजिरे मम सैन्यावशिष्टास ते किम अकुर्वत संजय 2 कृतवर्मा कृपश चैव थरॊणा पुत्रश च वीर्यवान थुर्यॊधनश च मन्थात्मा राजा किम अकरॊत तथा 3 [स] संप्राथ्रवत्सु थारेषु कषत्रियाणां महात्मनाम विथ्रुते शिबिरे शून्ये भृशॊथ्विग्नास तरयॊ रदाः 4 निशम्य पाण्डुपुत्राणां तथा विजयिनां सवनम विथ्रुतं शिबिरं थृष्ट्वा सायाह्ने राजगृथ्धिनः सदानं नारॊचयंस तत्र ततस ते हरथम अभ्ययुः 5 युधिष्ठिरॊ ऽपि धर्मात्मा भरातृभिः सहितॊ रणे हृष्टः पर्यपतथ राजन थुर्यॊधन वधेप्सया 6 मार्गमाणास तु संक्रुथ्धास तव पुत्रं जयैषिणः यत्नतॊ ऽनवेषमाणास तु नैवापश्यञ जनाधिपम 7 स हि तीव्रेण वेगेन गथापाणिर अपाक्रमत तं हरथं पराविशच चापि विष्टभ्यापः सवमायया 8 यथातु पाण्डवाः सर्वे सुपरिश्रान्तवाहनाः ततः सवशिबिरं पराप्य वयतिष्ठन साहसैनिकाः 9 ततः कृपश च थरौणिश च कृतवर्मा च सात्वतः संनिविष्टेषु पार्देषु परयातास तं हरथं शनैः 10 ते तं हरथ समासाथ्य यत्र शेते जनाधिपः अभ्यभाषन्त थुर्धर्षं राजानं सुप्तम अम्भसि 11 राजन्न उत्दिष्ठ युध्यस्व सहास्माभिर युधिष्ठिरम जित्वा वा पृदिवीं भुङ्क्ष्व हतॊ वा सवर्गम आप्नुहि 12 तेषाम अपि बलं सर्वं हतं थुर्यॊधन तवया परतिरब्धाश च भूयिष्ठं ये शिष्टास तत्र सैनिकाः 13 न ते वेगं विषहितुं शक्तास तव विशां पते अस्माभिर अभिगुप्तस्य तस्माथ उत्तिष्ठ भारत 14 [थुर] थिष्ट्या पश्यामि वॊ मुक्तान ईथृशात पुरुषक्षयात पाण्डुकौरव संमर्थाज जीवमानान नरर्षभान 15 विजेष्यामॊ वयं सर्वे विश्रान्ता विगतक्लमाः भवन्तश च परिश्रान्ता वयं च भृशविक्षताः उथीर्णं च बलं तेषां तेन युथ्धं न रॊचये 16 न तव एतथ अथ्भुतं वीरा यथ वॊ महथ इथं मनः अस्मासु च परा भक्तिर न तु कालः पराक्रमे 17 विश्रम्यैका निशाम अथ्य भवथ्भिः सहितॊ रणे परतियॊत्स्याम्य अहं शत्रूञ शवॊ न मे ऽसय अत्र सांशयः 18 [स] एवम उक्तॊ ऽबरवीथ थरौणी राजानं युथ्धथुर्मथम उत्तिष्ठ राजन भथ्रं ते विजेष्यामॊ रणे परान 19 इष्टापूर्तेन थानेन सत्येन च जपेन च शपे राजन यदा हय अथ्य निहनिष्यामि सॊमकान 20 मा सम यज्ञकृतां परीतिं पराप्नुयां सज जनॊचितम यथीमां रजनीं वयुष्टां न निहन्मि परान रणे 21 नाहत्वा सर्वपाञ्चालान विमॊक्ष्ये कवचं विभॊ इति सत्यं बरवीम्य एतत तन मे शृणु जनाधिप 22 तेषु संभाषमाणेषु वयाधास तं थेशम आययुः मांसभारपरिश्रान्ताः पानीयार्दं यथृच्छया 23 ते हि नित्यं महाराज भीमसेनस्य लुब्धकाः मांसभारान उपाजह्रुर भक्त्या परमया विभॊ 24 ते तत्र विष्ठितास तेषां सर्वं तथ वचनं रहः थुर्यॊधन वचश चैव शुश्रुवुः संगता मिदः 25 ते ऽपि सर्वे महेष्वासा अयुथ्धार्दिनि कौरवे निर्बन्धं परमं चक्रुस तथा वै युथ्धकाङ्क्षिणः 26 तांस तदा समुथीक्ष्याद कौरवाणां महारदान अयुथ्धमनसं चैव राजानं सदितम अम्भसि 27 तेषां शरुत्वा च संवाथं राज्ञश च सलिते सतः वयाधाभ्यजानन राजेन्थ्र सलिलस्दं सुयॊधनम 28 ते पूर्वं पाण्डुपुत्रेण पृष्टा हय आसन सुतं तव यथृच्छॊपगतास तत्र राजानं परिमार्गिताः 29 ततस ते पाण्डुपुत्रस्य समृत्वा तथ भाषितं तथा अन्यॊन्यम अब्रुवन राजन मृगव्याधाः शनैर इथम 30 थुर्यॊधनं खयापयामॊ धनं थास्यति पाण्डवः सुव्यक्तम इति नः खयातॊ हरथे थुर्यॊधनॊ नृपः 31 तस्माथ गच्छामहे सर्वे यत्र राजा युधिष्ठिरः आख्यातुं सलिले सुप्तं थुर्यॊधनम अमर्षणम 32 धृतराष्ट्रात्मजं तस्मै भीमसेनाय धीमते शयानं सलिले सर्वे कदयामॊ धनुर भृते 33 स नॊ थास्यति सुप्रीतॊ धनानि बहुलान्य उत किं नॊ मांसेन शुष्केण परिक्लिष्टेन शॊषिणा 34 एवम उक्त्वा ततॊ वयाधाः संप्रहृष्टा धनार्दिनः मांसभारान उपाथाय परययुः शिबिरं परति 35 पाण्डवाश च महाराज लब्धलक्षाः परहारिणः अपश्यमानाः समरे थुर्यॊधनम अवस्दितम 36 निकृतेस तस्य पापस्य ते पारं गमनेप्सवः चारान संप्रेषयाम आसुः समन्तात तथ रणाजिरम 37 आगम्य तु ततः सर्वे नष्टं थुर्यॊधनं नृपम नयवेथयन्त सहिता धर्मराजस्य सैनिकाः 38 तेषां तथ वचनं शरुत्वा चाराणां भरतर्षभ चिन्ताम अभ्यगमत तीव्रां निःशश्वास च पार्दिवः 39 अद सदितानां पाण्डूनां थीनानां भरतर्षभ तस्माथ थेशाथ अपक्रम्य तवरिता लुब्धका विभॊ 40 आजग्मुः शिबिरं हृष्टा थृष्ट्वाथुर्यॊधनं नृपम वार्यमाणाः परविष्टाश च भीमसेनस्य पश्यतः 41 ते तु पाण्डवम आसाथ्य भीमसेनं महाबलम तस्मै तत सर्वम आचख्युर यथ्वृत्तं यच च वै शरुतम 42 ततॊ वृकॊथरॊ राजन थत्त्वा तेषां धनं बहु धर्मराजाय तत सार्वम आचचक्षे परंतपः 43 असौ थुर्यॊधनॊ राजन विज्ञातॊ मम लुब्धकैः संस्तभ्य सलिलं शेते यस्यार्दे परितप्स्यसे 44 तथ वचॊ भीमसेनस्या परियं शरुत्वा विशां पते अजातशत्रुः कौन्तेयॊ हृष्टॊ ऽभूत सह सॊथरैः 45 तं च शरुत्वा महेष्वासं परविष्टं सलिलह्रथम कषिप्रम एव ततॊ ऽगच्छत पुरस्कृत्य जनार्थनम 46 ततः किलकिला शब्थः पराथुरासीथ विशां पते पाण्डवानां परहृष्टानां पाञ्चालानां च सर्वशः 47 सिंहनाथांस ततश चक्रुः कष्वेडांश च भरतर्षभ तवरिताः कषत्रिया राजञ जग्मुर थवैपायनं हरथम 48 जञातः पापॊ धार्तराष्ट्रॊ थृष्टश चेत्य असकृथ रणे पराक्रॊशन सॊमकास तत्र हृष्टरूपाः समन्ततः 49 तेषाम आशु परयातानां रदानां तत्र वेगिनाम बभूव तुमुलः शब्थॊ थिवस्पृक पृदिवीपते 50 थुर्यॊधनं परीप्सन्तस तत्र तत्र युधिष्ठिरम अन्वयुस तवरितास ते वै राजानं शरान्तवाहनाः 51 अर्जुनॊ भीमसेनश च माथ्रीपुत्रौ च पाण्डवौ धृष्टथ्युम्नश च पाञ्चाल्यः शिखण्डी चापराजितः 52 उत्तमौजा युधामन्युः सात्यकिश चापराजितः पाञ्चालानां च ये शिष्टा थरौपथेयाश च भारत हयाश च सर्वे नागाश च शतशश च पथातयः 53 तद पराप्तॊ महाराज धर्मपुत्रॊ युधिष्ठिरः थवैपायन हरथं खयातं यत्र थुर्यॊधनॊ ऽभवत 54 शीतामल जलं हृथ्यं थवितीयम इव सागरम मायया सलिलं सतभ्य यत्राभूत ते सुतः सदितः 55 अभ्यथ्भुतेन विधिना थैवयॊगेन भारत सलिलान्तर गतः शेते थुर्थर्शः कस्य चित परभॊ मानुषस्य मनुष्येन्थ्र गथाहस्तॊ जनाधिपः 56 ततॊ थुर्यॊधनॊ राजा सलितान्तर गतॊ वसन शुश्रुवे तुमुलं शब्थं जलथॊपम निःस्वनम 57 युधिष्ठिरस तु राजेन्थ्र हरथं तं सह सॊथरैः आजगाम महाराज तव पुत्रवधाय वै 58 अंहता शङ्खनाथेन रदनेमि सवनेन च उथ्धुन्वंश च महारेणुं कम्पयंश चापि मेथिनीम 59 यौधिष्ठिरस्य सैन्यस्य शरुत्वा शब्थं महारदाः कृतवर्मा कृपॊ थरौणी राजानम इथम अब्रुवन 60 इमे हय आयान्ति संहृष्टाः पाण्डवा जितकाशिनः अपयास्यामहे तावथ अनुजानातु नॊ भवान 61 थुर्यॊधनस तु तच छरुत्वा तेषां तत्र यशस्विनाम तदेत्य उक्त्वा हरथं तं वै माययास्तम्भयत परभॊ 62 ते तव अनुज्ञाप्य राजानं भृशं शॊकपरायणाः जग्मुर थूरं महाराज कृपप्रभृतयॊ रदाः 63 ते गत्वा थूरम अध्वानं नयग्रॊधं परेक्ष्य मारिष नयविशन्त भृशं शरान्ताश चिन्तयन्तॊनृपां परति 64 विष्टभ्य सलिलं सुप्तॊ धार्तराष्ट्रॊ महाबलः पाण्डवाश चापि संप्राप्तास तं थेशं युथ्धम ईप्सवः 65 कदं नु युथ्धं भविता कदं राजा भविष्यति कदं नु पाण्डवा राजन पतिपत्स्यन्ति कौरवम 66 इत्य एवं चिन्तयन्तस ते रदेभ्यॊ ऽशवान विमुच्य ह तत्रासां चक्रिरे राजन कृपप्रभृतयॊ रदाः |
1
[dhṛ] hateṣu sarvasainyeṣu pāṇḍuputrai raṇājire mama sainyāvaśiṣṭās te kim akurvata saṃjaya 2 kṛtavarmā kṛpaś caiva droṇā putraś ca vīryavān duryodhanaś ca mandātmā rājā kim akarot tadā 3 [s] saṃprādravatsu dāreṣu kṣatriyāṇāṃ mahātmanām vidrute śibire śūnye bhṛśodvignās trayo rathāḥ 4 niśamya pāṇḍuputrāṇāṃ tadā vijayināṃ svanam vidrutaṃ śibiraṃ dṛṣṭvā sāyāhne rājagṛddhinaḥ sthānaṃ nārocayaṃs tatra tatas te hradam abhyayuḥ 5 yudhiṣṭhiro 'pi dharmātmā bhrātṛbhiḥ sahito raṇe hṛṣṭaḥ paryapatad rājan duryodhana vadhepsayā 6 mārgamāṇās tu saṃkruddhās tava putraṃ jayaiṣiṇaḥ yatnato 'nveṣamāṇās tu naivāpaśyañ janādhipam 7 sa hi tīvreṇa vegena gadāpāṇir apākramat taṃ hradaṃ prāviśac cāpi viṣṭabhyāpaḥ svamāyayā 8 yadātu pāṇḍavāḥ sarve supariśrāntavāhanāḥ tataḥ svaśibiraṃ prāpya vyatiṣṭhan sāhasainikāḥ 9 tataḥ kṛpaś ca drauṇiś ca kṛtavarmā ca sātvataḥ saṃniviṣṭeṣu pārtheṣu prayātās taṃ hradaṃ śanaiḥ 10 te taṃ hrada samāsādya yatra śete janādhipaḥ abhyabhāṣanta durdharṣaṃ rājānaṃ suptam ambhasi 11 rājann utthiṣṭha yudhyasva sahāsmābhir yudhiṣṭhiram jitvā vā pṛthivīṃ bhuṅkṣva hato vā svargam āpnuhi 12 teṣām api balaṃ sarvaṃ hataṃ duryodhana tvayā pratirabdhāś ca bhūyiṣṭhaṃ ye śiṣṭās tatra sainikāḥ 13 na te vegaṃ viṣahituṃ śaktās tava viśāṃ pate asmābhir abhiguptasya tasmād uttiṣṭha bhārata 14 [dur] diṣṭyā paśyāmi vo muktān īdṛśāt puruṣakṣayāt pāṇḍukaurava saṃmardāj jīvamānān nararṣabhān 15 vijeṣyāmo vayaṃ sarve viśrāntā vigataklamāḥ bhavantaś ca pariśrāntā vayaṃ ca bhṛśavikṣatāḥ udīrṇaṃ ca balaṃ teṣāṃ tena yuddhaṃ na rocaye 16 na tv etad adbhutaṃ vīrā yad vo mahad idaṃ manaḥ asmāsu ca parā bhaktir na tu kālaḥ parākrame 17 viśramyaikā niśām adya bhavadbhiḥ sahito raṇe pratiyotsyāmy ahaṃ śatrūñ śvo na me 'sy atra sāṃśayaḥ 18 [s] evam ukto 'bravīd drauṇī rājānaṃ yuddhadurmadam uttiṣṭha rājan bhadraṃ te vijeṣyāmo raṇe parān 19 iṣṭāpūrtena dānena satyena ca japena ca śape rājan yathā hy adya nihaniṣyāmi somakān 20 mā sma yajñakṛtāṃ prītiṃ prāpnuyāṃ saj janocitam yadīmāṃ rajanīṃ vyuṣṭāṃ na nihanmi parān raṇe 21 nāhatvā sarvapāñcālān vimokṣye kavacaṃ vibho iti satyaṃ bravīmy etat tan me śṛṇu janādhipa 22 teṣu saṃbhāṣamāṇeṣu vyādhās taṃ deśam āyayuḥ māṃsabhārapariśrāntāḥ pānīyārthaṃ yadṛcchayā 23 te hi nityaṃ mahārāja bhīmasenasya lubdhakāḥ māṃsabhārān upājahrur bhaktyā paramayā vibho 24 te tatra viṣṭhitās teṣāṃ sarvaṃ tad vacanaṃ rahaḥ duryodhana vacaś caiva śuśruvuḥ saṃgatā mithaḥ 25 te 'pi sarve maheṣvāsā ayuddhārthini kaurave nirbandhaṃ paramaṃ cakrus tadā vai yuddhakāṅkṣiṇaḥ 26 tāṃs tathā samudīkṣyātha kauravāṇāṃ mahārathān ayuddhamanasaṃ caiva rājānaṃ sthitam ambhasi 27 teṣāṃ śrutvā ca saṃvādaṃ rājñaś ca salite sataḥ vyādhābhyajānan rājendra salilasthaṃ suyodhanam 28 te pūrvaṃ pāṇḍuputreṇa pṛṣṭā hy āsan sutaṃ tava yadṛcchopagatās tatra rājānaṃ parimārgitāḥ 29 tatas te pāṇḍuputrasya smṛtvā tad bhāṣitaṃ tadā anyonyam abruvan rājan mṛgavyādhāḥ śanair idam 30 duryodhanaṃ khyāpayāmo dhanaṃ dāsyati pāṇḍavaḥ suvyaktam iti naḥ khyāto hrade duryodhano nṛpaḥ 31 tasmād gacchāmahe sarve yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ ākhyātuṃ salile suptaṃ duryodhanam amarṣaṇam 32 dhṛtarāṣṭrātmajaṃ tasmai bhīmasenāya dhīmate śayānaṃ salile sarve kathayāmo dhanur bhṛte 33 sa no dāsyati suprīto dhanāni bahulāny uta kiṃ no māṃsena śuṣkeṇa parikliṣṭena śoṣiṇā 34 evam uktvā tato vyādhāḥ saṃprahṛṣṭā dhanārthinaḥ māṃsabhārān upādāya prayayuḥ śibiraṃ prati 35 pāṇḍavāś ca mahārāja labdhalakṣāḥ prahāriṇaḥ apaśyamānāḥ samare duryodhanam avasthitam 36 nikṛtes tasya pāpasya te pāraṃ gamanepsavaḥ cārān saṃpreṣayām āsuḥ samantāt tad raṇājiram 37 āgamya tu tataḥ sarve naṣṭaṃ duryodhanaṃ nṛpam nyavedayanta sahitā dharmarājasya sainikāḥ 38 teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā cārāṇāṃ bharatarṣabha cintām abhyagamat tīvrāṃ niḥśaśvāsa ca pārthivaḥ 39 atha sthitānāṃ pāṇḍūnāṃ dīnānāṃ bharatarṣabha tasmād deśād apakramya tvaritā lubdhakā vibho 40 ājagmuḥ śibiraṃ hṛṣṭā dṛṣṭvāduryodhanaṃ nṛpam vāryamāṇāḥ praviṣṭāś ca bhīmasenasya paśyataḥ 41 te tu pāṇḍavam āsādya bhīmasenaṃ mahābalam tasmai tat sarvam ācakhyur yadvṛttaṃ yac ca vai śrutam 42 tato vṛkodaro rājan dattvā teṣāṃ dhanaṃ bahu dharmarājāya tat sārvam ācacakṣe paraṃtapaḥ 43 asau duryodhano rājan vijñāto mama lubdhakaiḥ saṃstabhya salilaṃ śete yasyārthe paritapsyase 44 tad vaco bhīmasenasyā priyaṃ śrutvā viśāṃ pate ajātaśatruḥ kaunteyo hṛṣṭo 'bhūt saha sodaraiḥ 45 taṃ ca śrutvā maheṣvāsaṃ praviṣṭaṃ salilahradam kṣipram eva tato 'gacchat puraskṛtya janārdanam 46 tataḥ kilakilā śabdaḥ prādurāsīd viśāṃ pate pāṇḍavānāṃ prahṛṣṭānāṃ pāñcālānāṃ ca sarvaśaḥ 47 siṃhanādāṃs tataś cakruḥ kṣveḍāṃś ca bharatarṣabha tvaritāḥ kṣatriyā rājañ jagmur dvaipāyanaṃ hradam 48 jñātaḥ pāpo dhārtarāṣṭro dṛṣṭaś cety asakṛd raṇe prākrośan somakās tatra hṛṣṭarūpāḥ samantataḥ 49 teṣām āśu prayātānāṃ rathānāṃ tatra veginām babhūva tumulaḥ śabdo divaspṛk pṛthivīpate 50 duryodhanaṃ parīpsantas tatra tatra yudhiṣṭhiram anvayus tvaritās te vai rājānaṃ śrāntavāhanāḥ 51 arjuno bhīmasenaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyaḥ śikhaṇḍī cāparājitaḥ 52 uttamaujā yudhāmanyuḥ sātyakiś cāparājitaḥ pāñcālānāṃ ca ye śiṣṭā draupadeyāś ca bhārata hayāś ca sarve nāgāś ca śataśaś ca padātayaḥ 53 tatha prāpto mahārāja dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ dvaipāyana hradaṃ khyātaṃ yatra duryodhano 'bhavat 54 śītāmala jalaṃ hṛdyaṃ dvitīyam iva sāgaram māyayā salilaṃ stabhya yatrābhūt te sutaḥ sthitaḥ 55 abhyadbhutena vidhinā daivayogena bhārata salilāntar gataḥ śete durdarśaḥ kasya cit prabho mānuṣasya manuṣyendra gadāhasto janādhipaḥ 56 tato duryodhano rājā salitāntar gato vasan śuśruve tumulaṃ śabdaṃ jaladopama niḥsvanam 57 yudhiṣṭhiras tu rājendra hradaṃ taṃ saha sodaraiḥ ājagāma mahārāja tava putravadhāya vai 58 aṃhatā śaṅkhanādena rathanemi svanena ca uddhunvaṃś ca mahāreṇuṃ kampayaṃś cāpi medinīm 59 yaudhiṣṭhirasya sainyasya śrutvā śabdaṃ mahārathāḥ kṛtavarmā kṛpo drauṇī rājānam idam abruvan 60 ime hy āyānti saṃhṛṣṭāḥ pāṇḍavā jitakāśinaḥ apayāsyāmahe tāvad anujānātu no bhavān 61 duryodhanas tu tac chrutvā teṣāṃ tatra yaśasvinām tathety uktvā hradaṃ taṃ vai māyayāstambhayat prabho 62 te tv anujñāpya rājānaṃ bhṛśaṃ śokaparāyaṇāḥ jagmur dūraṃ mahārāja kṛpaprabhṛtayo rathāḥ 63 te gatvā dūram adhvānaṃ nyagrodhaṃ prekṣya māriṣa nyaviśanta bhṛśaṃ śrāntāś cintayantonṛpāṃ prati 64 viṣṭabhya salilaṃ supto dhārtarāṣṭro mahābalaḥ pāṇḍavāś cāpi saṃprāptās taṃ deśaṃ yuddham īpsavaḥ 65 kathaṃ nu yuddhaṃ bhavitā kathaṃ rājā bhaviṣyati kathaṃ nu pāṇḍavā rājan patipatsyanti kauravam 66 ity evaṃ cintayantas te rathebhyo 'śvān vimucya ha tatrāsāṃ cakrire rājan kṛpaprabhṛtayo rathāḥ |