|
1
[स] ततस तेष्व अपयातेषु रदेषु तरिषु पाण्डवाः तं हरथं परत्यपथ्यन्त यात्र थुर्यॊधनॊ ऽभवत 2 आसाथ्य च कुरु शरेष्ठ तथा थवैपायन हरथम सतम्भितं धार्तराष्ट्रेण थृष्ट्वा तं सलिलाशयम वासुथेवम इथं वाक्यम अब्रवीत कुरुनन्थनः 3 पश्येमां धार्तराष्ट्रेण मायाम अप्सु परयॊजिताम विष्टभ्य सलिलं शेते नास्य मानुषतॊ भयम 4 थैवीं मायाम इमां कृत्वा सलिलान्तर गतॊ हय अयम निकृत्या निकृतिप्रज्ञॊ न मे जीवन विमॊक्ष्यते 5 यथ्य अस्य समरे साह्यं कुरुते वज्रभृत सवयम तदाप्य एनं हतं युथ्धे लॊकॊ थरक्ष्यति माधव 6 [वा] मायाविन इमां मायां मायया जहि भारत मायावी मायया वध्यः सत्यम एतथ युधिष्ठिर 7 किर्याभ्युपायैर बहुलैर मायाम अस्पु परयॊज्य ह जहि तवं भरतश्रेष्ठ पापात्मानं सुयॊधनम 8 किर्याभ्युपायैर इन्थ्रेण निहता थैत्यथानवाः करियाभ्युपायैर बहुभिर बलिर बथ्धॊमहात्मना 9 करियाभ्युपायैः पूर्वं हि हिरण्याक्षॊ महासुरः हिरण्यकशिपुश चैव करिययैव निषूथितौ वृत्रश च निहतॊ राजन करिययैव न संशयः 10 तदा पौलस्त्य तनयॊ रावणॊ नाम राक्षसः रामेण निहतॊ राजन सानुबन्धः सहानुगः करियया यॊगम आस्दाय तदा तवम अपि विक्रम 11 करियाभ्युपायैर निहतॊ मया राजन पुरातने तारकश च महाथैत्यॊ विप्रचित्तिश च वीर्यवान 12 वातापिर इल्वलश चैव तरिशिराश च तदा विभॊ सुन्थॊपसुन्थाव असुरौ करिययैव निषूथितौ 13 करियाभ्युपायैर इन्थ्रेण तरिथिवं भुज्यते विभॊ करिया बलवती राजन नान्यत किं चिथ युधिष्ठिर 14 थैत्याश च थानवाश चैव राक्षसाः पार्दिवास तदा करियाभ्युपायैर निहताः करियां तस्मात समाचर 15 [स] इत्य उक्तॊ वासुथेवेन पाण्डवः संशितव्रतः जलस्दं तं महाराज तव पुत्रं मला बलम अभ्यभाषत कौन्तेयः परहसन्न इव भारत 16 सुयॊधन किमर्दॊ ऽयम आरम्भॊ ऽसपु कृतस तवया सर्वं कषत्रं घातयित्वा सवकुलं च विशां पते 17 जलाशयं परविष्टॊ ऽथय वाञ्छञ जीवितम आत्मनः उत्तिष्ठ राजन युध्यस्व सहास्माभिः सुयॊधन 18 स च थर्पॊ नरश्रेष्ठ स च मानः कव ते गतः यस तवं संस्तभ्य सलिलं भीतॊ राजन वयवस्दितः 19 सर्वे तवां शूर इत्य एव जना जल्पन्ति संसथि वयर्दं तथ भवतॊ मन्ये शौर्यं सलिलशायिनः 20 उत्तिष्ठ राजन युध्यस्व कषत्रियॊ ऽसि कुलॊथ्भवः कौरवेयॊ विशेषेण कुले जन्म च संस्मर 21 स कदं कौरवे वंशे परशंसञ जन्म चात्मनः युथ्धाथ भीतस ततस तॊयं परविश्य परतितिष्ठसि 22 अयुथ्धम अव्यवस्दानं नैष धर्मः सनातनः अनार्यजुष्टम अस्वर्ग्यं रणे राजन पलायनम 23 कदं पारम अगत्वा हि युथ्धे तवं वै जिजीविषुः इमान निपतितान थृष्ट्वा पुत्रान भरातॄन पितॄंस तदा 24 संबन्धिनॊ वयस्यांश च मातुलान बान्धवांस तदा घातयित्वा कदं तात हरथे तिष्ठसि सांप्रतम 25 शूरमानी न शूरस तवं मिद्या वथसि भारत शूरॊ ऽहम इति थुर्बुथ्धे सर्वलॊकस्य शृण्वतः 26 न हि शूराः पलायन्ते शत्रून थृष्ट्वा कदं चन बरूहि वा तवं यया धृत्या शूर तयजसि संगरम 27 स तवम उत्तिष्ठ युध्यस्व विनीय भयम आत्मनः घातयित्वा सर्वसैन्यं भरातॄंश चैव सुयॊधन 28 नेथानीं जीविते बुथ्धिः कार्या धर्मचिकीर्षया कषत्रधर्मम अपाश्रित्य तवथ्विधेन सुयॊधन 29 यत तत कर्णम उपाश्रित्य शकुनिं चापि सौबलम अमर्त्य इव संमॊहात तवम आत्मानं न बुथ्धवान 30 तत पापं सुमहत कृत्व परतियुध्यस्व भारत कदं हि तवथ्विधॊ मॊहाथ रॊचयेत पलायनम 31 कव ते तत पौरुषं यातं कव च मानः सुयॊधन कव च विक्रान्तता याता कव च विस्फूर्जितं महत 32 कव ते कृतास्त्रता याता किं च शेषे जलाशये स तवम उत्तिष्ठ युध्यस्व अक्षत्र धर्मेण भारत 33 अस्मान वा तवं पराजित्य परशाधि पृदिवीम इमाम अद वा निहतॊ ऽसमाभिर भूमौ सवप्स्यसि भारत 34 एष ते परदमॊ धर्मः सृष्टॊ धात्रा महात्मना तं कुरुष्व यदातद्यं राजा भव महारद 35 [थुर] नैतच चित्रं महाराज यथ भीः पराणिनम आविशत न च पराणभयाथ भीतॊ वयपयातॊ ऽसमि भारत 36 अरदश चानिषङ्गी च निहतः पार्ष्णिसारदिः एकश चाप्य अगणः संख्ये परत्याश्वासम अरॊचयम 37 न पराणहेतॊर न भयान न विषाथाथ विशां पते इथम अम्भः परविष्टॊ ऽसमि शरमात तव इथम अनुष्ठितम 38 तवं चाश्वसिहि कौन्तेय ये चाप्य अनुगतास तव अहम उत्दाय वः सर्वान परतियॊत्स्यामि संयुगे 39 [य] आश्वस्ता एव सर्वे सम चिरं तवां मृगयामहे तथ इथानीं समुत्तिष्ठ युध्यस्वेह सुयॊधन 40 हत्वा वा समरे पार्दान सफीतं राज्यम अवाप्नुहि निहतॊ वा रणे ऽसमाभिर वीरलॊकम अवाप्स्यसि 41 [थुर] यथर्दं राज्यम इच्छामि कुरूणां कुरुनन्थन त इमे निहताः सर्वे भरातरॊ मे जनेश्वर 42 कषीणरत्नां च पृदिवीं हतक्षत्रिय पुंगवाम नाभ्युत्सहाम्य अहं भॊक्तुं विधवाम इव यॊषितम 43 अथ्यापि तव अहम आशंसे तवां विजेतुं युधिष्ठिर भङ्क्त्वा पाञ्चाल पाण्डूनाम उत्साहं भरतर्षभ 44 न तव इथानीम अहं मन्ये कार्यं युथ्धेन कर्हि चित थरॊणे कर्णे च संशान्ते निहते च पितामहे 45 अस्त्व इथानीम इयं राजन केवला पृदिवी तव असहायॊ हि कॊ राजा राज्यम इच्छेत परशासितुम 46 सुहृथस ताथृशान हित्वा पुत्रान भरातॄन पितॄन अपि भवथ्भिश च हृते राज्ये कॊ नु जीवेत माथृशः 47 अहं वनं गमिष्यामि हय अजिनैः परतिवासितः रतिर हि नास्ति मे राज्ये हतपक्षस्य भारत 48 हतबान्धव भूयिष्ठा हताश्वा हतकुञ्जरा एषा ते पृदिवी राजन भुङ्क्ष्वैनां विगतज्वरः 49 वनम एव गमिष्यामि वसामॊ मृगचर्मणी न हि मे निर्जितस्यास्ति जीविते ऽथय सपृहा विभॊ 50 गच्छ तवं भुङ्क्ष्व राजेन्थ्र पृदिवीं निहतेश्वराम हतयॊधां नष्टरत्नां कषीणवप्रां यदासुखम 51 [य] आर्तप्रलापान मा तात सलिलस्दः परभाषदाः नैतन मनसि मे राजन वाशितं शकुनेर इव 52 यथि चापि समर्दः सयास तवं थानाय सुयॊधन नाहम इच्छेयम अवनिं तवया थत्तां परशासितुम 53 अधर्मेण न गृह्णीयां तवया थत्तां महीम इमाम न हि धर्मः समृतॊ राजन कषत्रियस्य परतिग्रहः 54 तवया थत्तां न चेच्छेयं पृदिवीम अखिलाम अहम तवां तु युथ्धे विनिर्जित्य भॊक्तास्मि वसुधाम इमाम 55 अनीश्वरश च पृदिवीं कदं तवं थातुम इच्छसि तवयेयं पृदिवी राजन किं न थत्ता तथैव हि 56 धर्मतॊ याचमानानां शमार्दं च कुलस्य नः वार्ष्णेयं परदमं राजन परत्याख्याय महाबलम 57 किम इथानीं थथासि तवं कॊ हि ते चित्तविभ्रमः अभियुक्तस तु कॊ राजा थातुम इच्छेथ धि मेथिनीम 58 न तवम अथ्य महीं थातुम ईशः कौरवनन्थन आच्छेत्तुं वा बलाथ राजन स कदं थातुम इच्छसि मां तु निर्जित्य संग्रामे पालयेमां वसुंधराम 59 सूच्य अग्रेणापि यथ भूमेर अपि धरीयेत भारत तन मात्रम अपि नॊ मह्य न थथाति पुरा भवान 60 स कदं पृदिवीम एतां परथथासि विशां पते सूच्य अग्रं नात्यजः पूर्वं स कदं तयजसि कषितिम 61 एवम ऐश्वर्यम आसाथ्य परशास्य पृदिवीम इमाम कॊ हि मूढॊ वयवस्येत शत्रॊर थातुं वसुमं धराम 62 तवं तु केवलमौर्ख्येण विमूढॊ नावबुध्यसे पृदिवीं थातुकामॊ ऽपि जीवितेनाथ्य मॊक्ष्यसे 63 अस्मान वा तवं पराजित्य परशाधि पृदिवीम इमाम अद वा निहतॊ ऽसमाभिर वरज लॊकान अनुत्तमान 64 आवयॊर जीवतॊ राजन मयि च तवायि च धरुवम संशयः सर्वभूतानां विजये नॊ भविष्यति 65 जीवितं तव थुष्प्रज्ञ मयि संप्रति वर्तते जीवयेयं तव अहं कामं न तु तवं जीवितुं कषमः 66 थहने हि कृतॊ यत्नस तवयास्मासु विशेषतः आशीविषैर विषैश चापि जले चापि परवेशनैः तवया विनिकृता राजन राज्यस्य हरणेन च 67 एतस्मात कारणात पापजीवितं ते न विथ्यते उत्तिष्ठॊत्तिष्ठ युध्यस्व तत ते शरेयॊ भविष्यति 68 [स] एवं तु विविधा वाचॊ जय युक्ताः पुनः पुनः कीर्तयन्ति सम ते वीरास तत्र तत्र जनाधिप |
1
[s] tatas teṣv apayāteṣu ratheṣu triṣu pāṇḍavāḥ taṃ hradaṃ pratyapadyanta yātra duryodhano 'bhavat 2 āsādya ca kuru śreṣṭha tadā dvaipāyana hradam stambhitaṃ dhārtarāṣṭreṇa dṛṣṭvā taṃ salilāśayam vāsudevam idaṃ vākyam abravīt kurunandanaḥ 3 paśyemāṃ dhārtarāṣṭreṇa māyām apsu prayojitām viṣṭabhya salilaṃ śete nāsya mānuṣato bhayam 4 daivīṃ māyām imāṃ kṛtvā salilāntar gato hy ayam nikṛtyā nikṛtiprajño na me jīvan vimokṣyate 5 yady asya samare sāhyaṃ kurute vajrabhṛt svayam tathāpy enaṃ hataṃ yuddhe loko drakṣyati mādhava 6 [vā] māyāvina imāṃ māyāṃ māyayā jahi bhārata māyāvī māyayā vadhyaḥ satyam etad yudhiṣṭhira 7 kiryābhyupāyair bahulair māyām aspu prayojya ha jahi tvaṃ bharataśreṣṭha pāpātmānaṃ suyodhanam 8 kiryābhyupāyair indreṇa nihatā daityadānavāḥ kriyābhyupāyair bahubhir balir baddhomahātmanā 9 kriyābhyupāyaiḥ pūrvaṃ hi hiraṇyākṣo mahāsuraḥ hiraṇyakaśipuś caiva kriyayaiva niṣūditau vṛtraś ca nihato rājan kriyayaiva na saṃśayaḥ 10 tathā paulastya tanayo rāvaṇo nāma rākṣasaḥ rāmeṇa nihato rājan sānubandhaḥ sahānugaḥ kriyayā yogam āsthāya tathā tvam api vikrama 11 kriyābhyupāyair nihato mayā rājan purātane tārakaś ca mahādaityo vipracittiś ca vīryavān 12 vātāpir ilvalaś caiva triśirāś ca tathā vibho sundopasundāv asurau kriyayaiva niṣūditau 13 kriyābhyupāyair indreṇa tridivaṃ bhujyate vibho kriyā balavatī rājan nānyat kiṃ cid yudhiṣṭhira 14 daityāś ca dānavāś caiva rākṣasāḥ pārthivās tathā kriyābhyupāyair nihatāḥ kriyāṃ tasmāt samācara 15 [s] ity ukto vāsudevena pāṇḍavaḥ saṃśitavrataḥ jalasthaṃ taṃ mahārāja tava putraṃ malā balam abhyabhāṣata kaunteyaḥ prahasann iva bhārata 16 suyodhana kimartho 'yam ārambho 'spu kṛtas tvayā sarvaṃ kṣatraṃ ghātayitvā svakulaṃ ca viśāṃ pate 17 jalāśayaṃ praviṣṭo 'dya vāñchañ jīvitam ātmanaḥ uttiṣṭha rājan yudhyasva sahāsmābhiḥ suyodhana 18 sa ca darpo naraśreṣṭha sa ca mānaḥ kva te gataḥ yas tvaṃ saṃstabhya salilaṃ bhīto rājan vyavasthitaḥ 19 sarve tvāṃ śūra ity eva janā jalpanti saṃsadi vyarthaṃ tad bhavato manye śauryaṃ salilaśāyinaḥ 20 uttiṣṭha rājan yudhyasva kṣatriyo 'si kulodbhavaḥ kauraveyo viśeṣeṇa kule janma ca saṃsmara 21 sa kathaṃ kaurave vaṃśe praśaṃsañ janma cātmanaḥ yuddhād bhītas tatas toyaṃ praviśya pratitiṣṭhasi 22 ayuddham avyavasthānaṃ naiṣa dharmaḥ sanātanaḥ anāryajuṣṭam asvargyaṃ raṇe rājan palāyanam 23 kathaṃ pāram agatvā hi yuddhe tvaṃ vai jijīviṣuḥ imān nipatitān dṛṣṭvā putrān bhrātṝn pitṝṃs tathā 24 saṃbandhino vayasyāṃś ca mātulān bāndhavāṃs tathā ghātayitvā kathaṃ tāta hrade tiṣṭhasi sāṃpratam 25 śūramānī na śūras tvaṃ mithyā vadasi bhārata śūro 'ham iti durbuddhe sarvalokasya śṛṇvataḥ 26 na hi śūrāḥ palāyante śatrūn dṛṣṭvā kathaṃ cana brūhi vā tvaṃ yayā dhṛtyā śūra tyajasi saṃgaram 27 sa tvam uttiṣṭha yudhyasva vinīya bhayam ātmanaḥ ghātayitvā sarvasainyaṃ bhrātṝṃś caiva suyodhana 28 nedānīṃ jīvite buddhiḥ kāryā dharmacikīrṣayā kṣatradharmam apāśritya tvadvidhena suyodhana 29 yat tat karṇam upāśritya śakuniṃ cāpi saubalam amartya iva saṃmohāt tvam ātmānaṃ na buddhavān 30 tat pāpaṃ sumahat kṛtva pratiyudhyasva bhārata kathaṃ hi tvadvidho mohād rocayeta palāyanam 31 kva te tat pauruṣaṃ yātaṃ kva ca mānaḥ suyodhana kva ca vikrāntatā yātā kva ca visphūrjitaṃ mahat 32 kva te kṛtāstratā yātā kiṃ ca śeṣe jalāśaye sa tvam uttiṣṭha yudhyasv akṣatra dharmeṇa bhārata 33 asmān vā tvaṃ parājitya praśādhi pṛthivīm imām atha vā nihato 'smābhir bhūmau svapsyasi bhārata 34 eṣa te prathamo dharmaḥ sṛṣṭo dhātrā mahātmanā taṃ kuruṣva yathātathyaṃ rājā bhava mahāratha 35 [dur] naitac citraṃ mahārāja yad bhīḥ prāṇinam āviśat na ca prāṇabhayād bhīto vyapayāto 'smi bhārata 36 arathaś cāniṣaṅgī ca nihataḥ pārṣṇisārathiḥ ekaś cāpy agaṇaḥ saṃkhye pratyāśvāsam arocayam 37 na prāṇahetor na bhayān na viṣādād viśāṃ pate idam ambhaḥ praviṣṭo 'smi śramāt tv idam anuṣṭhitam 38 tvaṃ cāśvasihi kaunteya ye cāpy anugatās tava aham utthāya vaḥ sarvān pratiyotsyāmi saṃyuge 39 [y] āśvastā eva sarve sma ciraṃ tvāṃ mṛgayāmahe tad idānīṃ samuttiṣṭha yudhyasveha suyodhana 40 hatvā vā samare pārthān sphītaṃ rājyam avāpnuhi nihato vā raṇe 'smābhir vīralokam avāpsyasi 41 [dur] yadarthaṃ rājyam icchāmi kurūṇāṃ kurunandana ta ime nihatāḥ sarve bhrātaro me janeśvara 42 kṣīṇaratnāṃ ca pṛthivīṃ hatakṣatriya puṃgavām nābhyutsahāmy ahaṃ bhoktuṃ vidhavām iva yoṣitam 43 adyāpi tv aham āśaṃse tvāṃ vijetuṃ yudhiṣṭhira bhaṅktvā pāñcāla pāṇḍūnām utsāhaṃ bharatarṣabha 44 na tv idānīm ahaṃ manye kāryaṃ yuddhena karhi cit droṇe karṇe ca saṃśānte nihate ca pitāmahe 45 astv idānīm iyaṃ rājan kevalā pṛthivī tava asahāyo hi ko rājā rājyam icchet praśāsitum 46 suhṛdas tādṛśān hitvā putrān bhrātṝn pitṝn api bhavadbhiś ca hṛte rājye ko nu jīveta mādṛśaḥ 47 ahaṃ vanaṃ gamiṣyāmi hy ajinaiḥ prativāsitaḥ ratir hi nāsti me rājye hatapakṣasya bhārata 48 hatabāndhava bhūyiṣṭhā hatāśvā hatakuñjarā eṣā te pṛthivī rājan bhuṅkṣvaināṃ vigatajvaraḥ 49 vanam eva gamiṣyāmi vasāmo mṛgacarmaṇī na hi me nirjitasyāsti jīvite 'dya spṛhā vibho 50 gaccha tvaṃ bhuṅkṣva rājendra pṛthivīṃ nihateśvarām hatayodhāṃ naṣṭaratnāṃ kṣīṇavaprāṃ yathāsukham 51 [y] ārtapralāpān mā tāta salilasthaḥ prabhāṣathāḥ naitan manasi me rājan vāśitaṃ śakuner iva 52 yadi cāpi samarthaḥ syās tvaṃ dānāya suyodhana nāham iccheyam avaniṃ tvayā dattāṃ praśāsitum 53 adharmeṇa na gṛhṇīyāṃ tvayā dattāṃ mahīm imām na hi dharmaḥ smṛto rājan kṣatriyasya pratigrahaḥ 54 tvayā dattāṃ na ceccheyaṃ pṛthivīm akhilām aham tvāṃ tu yuddhe vinirjitya bhoktāsmi vasudhām imām 55 anīśvaraś ca pṛthivīṃ kathaṃ tvaṃ dātum icchasi tvayeyaṃ pṛthivī rājan kiṃ na dattā tadaiva hi 56 dharmato yācamānānāṃ śamārthaṃ ca kulasya naḥ vārṣṇeyaṃ prathamaṃ rājan pratyākhyāya mahābalam 57 kim idānīṃ dadāsi tvaṃ ko hi te cittavibhramaḥ abhiyuktas tu ko rājā dātum icched dhi medinīm 58 na tvam adya mahīṃ dātum īśaḥ kauravanandana ācchettuṃ vā balād rājan sa kathaṃ dātum icchasi māṃ tu nirjitya saṃgrāme pālayemāṃ vasuṃdharām 59 sūcy agreṇāpi yad bhūmer api dhrīyeta bhārata tan mātram api no mahya na dadāti purā bhavān 60 sa kathaṃ pṛthivīm etāṃ pradadāsi viśāṃ pate sūcy agraṃ nātyajaḥ pūrvaṃ sa kathaṃ tyajasi kṣitim 61 evam aiśvaryam āsādya praśāsya pṛthivīm imām ko hi mūḍho vyavasyeta śatror dātuṃ vasumṃ dharām 62 tvaṃ tu kevalamaurkhyeṇa vimūḍho nāvabudhyase pṛthivīṃ dātukāmo 'pi jīvitenādya mokṣyase 63 asmān vā tvaṃ parājitya praśādhi pṛthivīm imām atha vā nihato 'smābhir vraja lokān anuttamān 64 āvayor jīvato rājan mayi ca tvāyi ca dhruvam saṃśayaḥ sarvabhūtānāṃ vijaye no bhaviṣyati 65 jīvitaṃ tava duṣprajña mayi saṃprati vartate jīvayeyaṃ tv ahaṃ kāmaṃ na tu tvaṃ jīvituṃ kṣamaḥ 66 dahane hi kṛto yatnas tvayāsmāsu viśeṣataḥ āśīviṣair viṣaiś cāpi jale cāpi praveśanaiḥ tvayā vinikṛtā rājan rājyasya haraṇena ca 67 etasmāt kāraṇāt pāpajīvitaṃ te na vidyate uttiṣṭhottiṣṭha yudhyasva tat te śreyo bhaviṣyati 68 [s] evaṃ tu vividhā vāco jaya yuktāḥ punaḥ punaḥ kīrtayanti sma te vīrās tatra tatra janādhipa |