|
1
[वा] उत्तिष्ठॊत्तिष्ठ गान्धारि मा च शॊके मनः कृदाः तवैव हय अपराधेन कुरवॊ निधनं गताः 2 या तवं पुत्रं थुरात्मानम ईर्षुम अत्यन्तमानिनम थुर्यॊधनं पुरस्कृत्य थुष्कृतं साधु मन्यसे 3 निष्ठुरं वैरपरुषं वृथ्धानां शासनातिगम कदम आत्मकृतं थॊषं मय्य आधातुम इहेच्छसि 4 मृतं वा यथि वा नष्टं यॊ ऽतीतम अनुशॊचति थुःखेन लभते थुःखं थवाव अनर्दौ परपथ्यते 5 तपॊ ऽरदीयं बराह्मणी धत्त गर्भं; गौर वॊढारं धावितारं तुरंगी शूथ्रा थासं पशुपालं तु वैश्या; वधार्दीयं तवथ्विधा राजपुत्री 6 [व] तच छरुत्वा वासुथेवस्य पुनरुक्तं वचॊ ऽपरियम तूष्णीं बभूव गान्धारी शॊकव्याकुल लॊचना 7 धृतराष्ट्रस तु राजर्षिर निगृह्याबुथ्धिजं तमः पर्यपृच्छत धर्मात्मा धर्मराजं युधिष्ठिरम 8 जीवतां परिमाणज्ञः सैन्यानाम असि पाण्डव हतानां यथि जानीषे परिमाणं वथस्व मे 9 [य] थशायुतानाम अयुतं सहस्राणि च विंशतिः कॊट्यः षष्टिश च षट चैव ये ऽसमिन राजमृधे हताः 10 अलक्ष्याणां तु वीराणां सहस्राणि चतुर्थश थश चान्यानि राजेन्थ्र शतं षष्टिश च पञ्च च 11 [धृ] युधिष्ठिर गतिं कां ते गताः पुरुषसत्तमाः आचक्ष्व मे महाबाहॊ सर्वज्ञॊ हय असि मे मतः 12 [य] यैर हुतानि शरीराणि हृष्टैः परमसंयुगे थेवराजसमाँल लॊकान गतास ते सत्यविक्रमाः 13 ये तव अहृष्टेन मनसा मर्तव्यम इति भारत युध्यमाना हताः संख्ये ते गन्धर्वैः समागताः 14 ये तु संग्रामभूमिष्ठा याचमानाः पराङ्मुखाः शस्त्रेण निधनं पराप्ता गतास ते गुह्यकान परति 15 पीड्यमानाः परैर ये तु हीयमाना निरायुधाः हरीनिषेधा महात्मानः परान अभिमुखा रणे 16 छिथ्यमानाः शितैः शस्त्रैः कषत्रधर्मपरायणाः गतास ते बरह्म सथनं हता वीराः सुवर्चसः 17 ये तत्र निहता राजन्न अन्तर आयॊधनं परति यदा कदं चित ते राजन संप्राप्ता उत्तरान कुरून 18 [धृ] केन जञानबलेनैवं पुत्रपश्यसि सिथ्धवत तन मे वथ महाबाहॊ शरॊतव्यं यथि वै मया 19 [य] निथेशाथ भवतः पूर्वं वने विचरता मया तीर्दयात्रा परसङ्गेन संप्राप्तॊ ऽयम अनुग्रहः 20 थेवर्षिर लॊमशॊ हृष्टस ततः पराप्तॊ ऽसम्य अनुस्मृतिम थिव्यं चक्षुर अपि पराप्तं जञानयॊगेन वै पुरा 21 [धृ] ये ऽतरानादा जनस्यास्य स नादा ये च भारत कच चित तेषां शरीराणि धक्ष्यन्ति विधिपूर्वकम 22 न येषां सन्ति कर्तारॊ न च ये ऽतराहिताग्नयः वयं च कस्य कुर्यामॊ बहुत्वात तात कर्मणः 23 यान सुपर्णाश च गृध्राश च विकर्षन्ति ततस ततः तेषां तु कर्मणा लॊका भविष्यन्ति युधिष्ठिर 24 [व] एवम उक्तॊ महाप्राज्ञः कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः आथिथेश सुधर्माणं थौम्यं सूतं च संजयम 25 विथुरं च महाबुथ्धिं युयुत्सुं चैव कौरवम इन्थ्रसेन मुखांश चैव भृत्यान सूतांश च सर्वशः 26 भवन्तः कारयन्त्व एषां परेतकार्याणि सर्वशः यदा चानादवत किं चिच छरीरं न विनश्यति 27 शासनाथ धर्मराजस्य कषत्ता सूतश च संजयः सुधर्मा धौम्य सहित इन्थ्रसेनाथयस तदा 28 चन्थनागुरुकाष्ठानि तदा कालीयकान्य उत घृतं तैलं च गन्धांश च कषौमाणि वसनानि च 29 समाहृत्य महार्हाणि थारूणां चैव संचयान रदांश च मृथितांस तत्र नानाप्रहरणानि च 30 चिताः कृत्वा परयत्नेन यदामुख्यान नराधिपान थाहयाम आसुर अव्यग्रा विधिथृष्टेन कर्मणा 31 थुर्यॊधनं च राजानं भरातॄंश चास्य शताधिकान शल्यं शलं च राजानं भूरिश्रवसम एव च 32 जयथ्रदं च राजानम अभिमन्युं च भारत थौःशासनिं लक्ष्मणं च धृष्टकेतुं च पार्दिवम 33 बृहन्तं सॊमथत्तं च सृञ्जयांश च शताधिकान राजानं कषेमधन्वानं विराटथ्रुपथौ तदा 34 शिखण्डिनं च पाञ्चाल्यं धृष्टथ्युम्नं च पार्षतम युधामन्युं च विक्रान्तम उत्तमौजसम एव च 35 कौसल्यं थरौपथेयांश च शकुनिं चापि सौबलम अचलं वृषकं चैव भगथत्तं च पार्दिवम 36 कर्णं वैकर्तनं चैव सह पुत्रम अमर्षणम केकयांश च महेष्वासांस तरिगर्तांश च महारदान 37 घटॊत्कचं राक्षसेन्थ्रं बकभ्रातरम एव च अलम्बुसं च राजानं जलसंघं च पार्दिवम 38 अन्यांश च पार्दिवान राजञ शतशॊ ऽद सहस्रशः घृतधारा हुतैर थीप्तैः पावकैः समथाहयन 39 पितृमेधाश च केषां चिथ अवर्तन्त महात्मनाम सामभिश चाप्य अगायन्त ते ऽनवशॊच्यन्त चापरैः 40 साम्नाम ऋचां च नाथेन सत्रीणां च रुथितस्वनैः कश्मलं सर्वभूतानां निशायां समपथ्यत 41 ते विधूमाः परथीप्ताश च थीप्यमानाश च पावकाः नभसीवान्वथृश्यन्त गरहास तन्व अभ्रसंवृताः 42 ये चाप्य अनादास तत्रासन नानाथेशसमागताः तांश च सर्वान समानाय्य राशीन कृत्वा सहस्रशः 43 चित्वा थारुभिर अव्यग्रः परभूतैः सनेहतापितैः थाहयाम आस विथुरॊ धर्मराजस्य शासनात 44 कारयित्वा करियास तेषां कुरुराजॊ युधिष्ठिरः धृतराष्ट्रं पुरस्कृत्य गङ्गाम अभिमुखॊ ऽगमत |
1
[vā] uttiṣṭhottiṣṭha gāndhāri mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ tavaiva hy aparādhena kuravo nidhanaṃ gatāḥ 2 yā tvaṃ putraṃ durātmānam īrṣum atyantamāninam duryodhanaṃ puraskṛtya duṣkṛtaṃ sādhu manyase 3 niṣṭhuraṃ vairaparuṣaṃ vṛddhānāṃ śāsanātigam katham ātmakṛtaṃ doṣaṃ mayy ādhātum ihecchasi 4 mṛtaṃ vā yadi vā naṣṭaṃ yo 'tītam anuśocati duḥkhena labhate duḥkhaṃ dvāv anarthau prapadyate 5 tapo 'rthīyaṃ brāhmaṇī dhatta garbhaṃ; gaur voḍhāraṃ dhāvitāraṃ turaṃgī śūdrā dāsaṃ paśupālaṃ tu vaiśyā; vadhārthīyaṃ tvadvidhā rājaputrī 6 [v] tac chrutvā vāsudevasya punaruktaṃ vaco 'priyam tūṣṇīṃ babhūva gāndhārī śokavyākula locanā 7 dhṛtarāṣṭras tu rājarṣir nigṛhyābuddhijaṃ tamaḥ paryapṛcchata dharmātmā dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram 8 jīvatāṃ parimāṇajñaḥ sainyānām asi pāṇḍava hatānāṃ yadi jānīṣe parimāṇaṃ vadasva me 9 [y] daśāyutānām ayutaṃ sahasrāṇi ca viṃśatiḥ koṭyaḥ ṣaṣṭiś ca ṣaṭ caiva ye 'smin rājamṛdhe hatāḥ 10 alakṣyāṇāṃ tu vīrāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa daśa cānyāni rājendra śataṃ ṣaṣṭiś ca pañca ca 11 [dhṛ] yudhiṣṭhira gatiṃ kāṃ te gatāḥ puruṣasattamāḥ ācakṣva me mahābāho sarvajño hy asi me mataḥ 12 [y] yair hutāni śarīrāṇi hṛṣṭaiḥ paramasaṃyuge devarājasamāṁl lokān gatās te satyavikramāḥ 13 ye tv ahṛṣṭena manasā martavyam iti bhārata yudhyamānā hatāḥ saṃkhye te gandharvaiḥ samāgatāḥ 14 ye tu saṃgrāmabhūmiṣṭhā yācamānāḥ parāṅmukhāḥ śastreṇa nidhanaṃ prāptā gatās te guhyakān prati 15 pīḍyamānāḥ parair ye tu hīyamānā nirāyudhāḥ hrīniṣedhā mahātmānaḥ parān abhimukhā raṇe 16 chidyamānāḥ śitaiḥ śastraiḥ kṣatradharmaparāyaṇāḥ gatās te brahma sadanaṃ hatā vīrāḥ suvarcasaḥ 17 ye tatra nihatā rājann antar āyodhanaṃ prati yathā kathaṃ cit te rājan saṃprāptā uttarān kurūn 18 [dhṛ] kena jñānabalenaivaṃ putrapaśyasi siddhavat tan me vada mahābāho śrotavyaṃ yadi vai mayā 19 [y] nideśād bhavataḥ pūrvaṃ vane vicaratā mayā tīrthayātrā prasaṅgena saṃprāpto 'yam anugrahaḥ 20 devarṣir lomaśo hṛṣṭas tataḥ prāpto 'smy anusmṛtim divyaṃ cakṣur api prāptaṃ jñānayogena vai purā 21 [dhṛ] ye 'trānāthā janasyāsya sa nāthā ye ca bhārata kac cit teṣāṃ śarīrāṇi dhakṣyanti vidhipūrvakam 22 na yeṣāṃ santi kartāro na ca ye 'trāhitāgnayaḥ vayaṃ ca kasya kuryāmo bahutvāt tāta karmaṇaḥ 23 yān suparṇāś ca gṛdhrāś ca vikarṣanti tatas tataḥ teṣāṃ tu karmaṇā lokā bhaviṣyanti yudhiṣṭhira 24 [v] evam ukto mahāprājñaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ ādideśa sudharmāṇaṃ daumyaṃ sūtaṃ ca saṃjayam 25 viduraṃ ca mahābuddhiṃ yuyutsuṃ caiva kauravam indrasena mukhāṃś caiva bhṛtyān sūtāṃś ca sarvaśaḥ 26 bhavantaḥ kārayantv eṣāṃ pretakāryāṇi sarvaśaḥ yathā cānāthavat kiṃ cic charīraṃ na vinaśyati 27 śāsanād dharmarājasya kṣattā sūtaś ca saṃjayaḥ sudharmā dhaumya sahita indrasenādayas tathā 28 candanāgurukāṣṭhāni tathā kālīyakāny uta ghṛtaṃ tailaṃ ca gandhāṃś ca kṣaumāṇi vasanāni ca 29 samāhṛtya mahārhāṇi dārūṇāṃ caiva saṃcayān rathāṃś ca mṛditāṃs tatra nānāpraharaṇāni ca 30 citāḥ kṛtvā prayatnena yathāmukhyān narādhipān dāhayām āsur avyagrā vidhidṛṣṭena karmaṇā 31 duryodhanaṃ ca rājānaṃ bhrātṝṃś cāsya śatādhikān śalyaṃ śalaṃ ca rājānaṃ bhūriśravasam eva ca 32 jayadrathaṃ ca rājānam abhimanyuṃ ca bhārata dauḥśāsaniṃ lakṣmaṇaṃ ca dhṛṣṭaketuṃ ca pārthivam 33 bṛhantaṃ somadattaṃ ca sṛñjayāṃś ca śatādhikān rājānaṃ kṣemadhanvānaṃ virāṭadrupadau tathā 34 śikhaṇḍinaṃ ca pāñcālyaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam yudhāmanyuṃ ca vikrāntam uttamaujasam eva ca 35 kausalyaṃ draupadeyāṃś ca śakuniṃ cāpi saubalam acalaṃ vṛṣakaṃ caiva bhagadattaṃ ca pārthivam 36 karṇaṃ vaikartanaṃ caiva saha putram amarṣaṇam kekayāṃś ca maheṣvāsāṃs trigartāṃś ca mahārathān 37 ghaṭotkacaṃ rākṣasendraṃ bakabhrātaram eva ca alambusaṃ ca rājānaṃ jalasaṃghaṃ ca pārthivam 38 anyāṃś ca pārthivān rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ ghṛtadhārā hutair dīptaiḥ pāvakaiḥ samadāhayan 39 pitṛmedhāś ca keṣāṃ cid avartanta mahātmanām sāmabhiś cāpy agāyanta te 'nvaśocyanta cāparaiḥ 40 sāmnām ṛcāṃ ca nādena strīṇāṃ ca ruditasvanaiḥ kaśmalaṃ sarvabhūtānāṃ niśāyāṃ samapadyata 41 te vidhūmāḥ pradīptāś ca dīpyamānāś ca pāvakāḥ nabhasīvānvadṛśyanta grahās tanv abhrasaṃvṛtāḥ 42 ye cāpy anāthās tatrāsan nānādeśasamāgatāḥ tāṃś ca sarvān samānāyya rāśīn kṛtvā sahasraśaḥ 43 citvā dārubhir avyagraḥ prabhūtaiḥ snehatāpitaiḥ dāhayām āsa viduro dharmarājasya śāsanāt 44 kārayitvā kriyās teṣāṃ kururājo yudhiṣṭhiraḥ dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya gaṅgām abhimukho 'gamat |