|
1
[वैषम्पायन] जञातिशॊकाभितप्तस्य पराणान अभ्युत्सिकृक्षतः जयेष्ठस्य पाण्डुपुत्रस्य वयासः शॊकम अपानुथत 2 [वयास] अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम अश्मगीतं नरव्याघ्र तन निबॊध युधिष्ठिर 3 अश्मानं बराह्मणं पराज्ञं वैथेहॊ जनकॊ नृपः संशयं परिपप्रच्छ थुःखशॊक परिप्लुतः 4 [जनक] आगमे यथि वापाये जञातीनां थरविणस्य च नरेण परतिपत्तव्यं कल्याणं कदम इच्छता 5 [अष्मन] उत्पन्नम इमम आत्मानं नरस्यानन्तरं ततः तानि तान्य अभिवर्तन्ते थुःखानि च सुखानि च 6 तेषाम अन्यतरापत्तौ यथ यथ एवॊपसेवते तत तथ धि चेतनाम अस्य हरत्य अभ्रम इवानिलः 7 अभिजातॊ ऽसमि सिथ्धॊ ऽसमि नास्मि केवलमानुषः इत्य एवं हेतुभिस तस्य तरिभिश चित्तं परसिच्यति 8 स परसिक्त मना भॊगान विसृज्य पितृसंचितान परिक्षीणः परस्वानाम आथानं साधु मन्यते 9 तम अतिक्रान्त मर्याथम आथथानम असांप्रतम परतिषेधन्ति राजानॊ लुब्धा मृगम इवेषुभिः 10 ये च विंशतिवर्षा वा तरिंशथ्वर्षाश च मानवाः परेण ते वर्षशतान न भविष्यन्ति पार्दिव 11 तेषां परमथुःखानां बुथ्ध्या भेषजम आथिशेत सर्वप्राणभृतां वृत्तं परेक्षमाणस ततस ततः 12 मानसानां पुनर यॊनिर थुःखानां चित्तविभ्रमः अनिष्टॊपनिपातॊ वा तृतीयं नॊपपथ्यते 13 एवम एतानि थुःखानि तानि तानीह मानवम विविधान्य उपवर्तन्ते तदा सांस्पर्शकानि च 14 जरामृत्यू ह भूतानि खाथितारौ वृकाव इव बलिनां थुर्बलानां च हरस्वानां महताम अपि 15 न कश चिज जात्व अतिक्रामेज जरामृत्यू ह मानवः अपि सागरपर्यन्तां विजित्येमां वसुंधराम 16 सुखं वा यथि वा थुःखं भूतानां पर्युपस्दितम पराप्तव्यम अवशैः सर्वं परिहारॊ न विथ्यते 17 पूर्वे वयसि मध्ये वाप्य उत्तमे वा नराधिप अवर्जनीयास ते ऽरदा वै काङ्क्षिताश च ततॊ ऽनयदा 18 सुप्रियैर विप्रयॊगश च संप्रयॊगस तदाप्रियैः अर्दानर्दौ सुखं थुःखं विधानम अनुवर्तते 19 पराथुर्भावश च भूतानां थेहन्यासस तदैव च पराप्ति वयायामयॊगश च सर्वम एतत परतिष्ठितम 20 गन्धवर्णरसस्पर्शा निवर्तन्ते सवभावतः तदैव सुखथुःखानि विधानम अनुवर्तते 21 आसनं शयनं यानम उत्दानं पानभॊजनम नियतं सर्वभूतानां कालेनैव भवन्त्य उत 22 वैथ्याश चाप्य आतुराः सन्ति बलवन्तः सुथुर्बलाः सत्रीमन्तश च तदा षण्ढा विचित्रः कालपर्ययः 23 कुले जन्म तदा वीर्यम आरॊग्यं धैर्यम एव च सौभग्यम उपभॊगश च भवितव्येन लभ्यते 24 सन्ति पुत्राः सुबहवॊ थरिथ्राणाम अनिच्छताम बहूनाम इच्छतां नास्ति समृथ्धानां विचेष्टताम 25 वयाधिर अग्निर जलं शस्त्रं बुभुक्षा शवापथं विषम रज्ज्वा च मरणं जन्तॊर उच्चाच्च पतनं तदा 26 निर्याणं यस्य यथ थिष्टं तेन गच्छति हेतुना थृश्यते नाभ्यतिक्रामन्न अतिक्रान्तॊ न वा पुनः 27 थृश्यते हि युवैवेह विनश्यन वसुमान नरः थरिथ्रश च परिक्लिष्टः शतवर्षॊ जनाधिप 28 अकिंचनाश च थृश्यन्ते पुरुषाश चिरजीविनः समृथ्धे च कुले जाता विनश्यन्ति पतङ्गवत 29 परायेण शरीमतां लॊके भॊक्तुं शक्तिर न विथ्यते काष्ठान्य अपि हि जीर्वन्ते थरिथ्राणां नराधिप 30 अहम एतत करॊमीति मन्यते कालचॊथितः यथ यथ इष्टम असंतॊषाथ थुरात्मा पापम आचरन 31 सत्रियॊ ऽकषा मृगया पानं परसङ्गान निन्थिता बुधैः थृश्यन्ते चापि बहवः संप्रसक्ता बहुश्रुताः 32 इति कालेन सर्वार्दानीप्सितानीप्सितानि च सपृशन्ति सर्वभूतानि निमित्तं नॊपलभ्यते 33 वायुम आकाशम अग्निं च चन्थ्राथित्याव अहः कषपे जयॊतींषि सरितः शैलान कः करॊति बिभर्ति वा 34 शीतम उष्णं तदा वर्षं कालेन परिवर्तते एवम एव मनुष्याणां सुखथुःखे नरर्षभ 35 नौषधानि न शास्त्राणि न हॊमा न पुनर जपाः तरायन्ते मृत्युनॊपेतं जरया वापि मानवम 36 यदा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महॊथधौ समेत्य च वयतीयातां तथ्वथ भूतसमागमः 37 ये चापि पुरुषैः सत्रीभिर गीतवाथ्यैर उपस्दिताः ये चानादाः परान्नाथाः कालस तेषु समक्रियः 38 मातृपितृसहस्राणि पुत्रथारशतानि च संसारेष्व अनुभूतानि कस्य ते कस्य वा वयम 39 नैवास्य कश चिथ भविता नायं भवति कस्य चित पदि संगतम एवेथं थारबन्धुसुहृथ गणैः 40 कवासं कवास्मि गमिष्यामि कॊ नव अहं किम इहास्दितः कस्मात कम अनुशॊचेयम इत्य एवं सदापयेन मनः अनित्ये परिय संवासे संसारे चक्रवथ गतौ 41 न थृष्टपूर्वं परत्यक्षं परलॊकं विथुर बुधाः आगमांस तव अनतिक्रम्य शरथ्धातव्यं बुभूषता 42 कुर्वीत पितृथैवत्यं धर्माणि च समाचरेत यजेच च विथ्वान विधिवत तरिवर्गं चाप्य अनुव्रजेत 43 संनिमज्जज जगथ इथं गम्भीरे कालसागरे जरामृत्युमहाग्राहे न कश चिथ अवबुध्यते 44 आयुर वेथम अधीयानाः केवलं स परिग्रहम थृश्यन्ते बहवॊ वैथ्या वयाधिभिः समभिप्लुताः 45 ते पिबन्तः कषायांश च सर्पींषि विविधानि च न मृत्युम अतिवर्तन्ते वेलाम इव महॊथधिः 46 रसायन विथश चैव सुप्रयुक्त रसायनाः थृश्यन्ते जरया भग्ना नगा नागैर इवॊत्तमैः 47 तदैव तपसॊपेताः सवाध्यायाभ्यसने रताः थातारॊ यज्ञशीलाश च न तरन्ति जरान्तकौ 48 न हय अहानि निवर्तन्ते न मासा न पुनः समाः जातानां सर्वभूतानां न पक्षा न पुनः कषपाः 49 सॊ ऽयं विपुलम अध्वानं कालेन धरुवम अध्रुवः नरॊ ऽवशः समभ्येति सर्वभूतनिषेवितम 50 थेहॊ वा जीवतॊ ऽभयेति जीवॊ वाभ्येति थेहतः पदि संगतम एवेथं थारैर अन्यैश च बन्धुभिः 51 नायम अत्यन्तसंवासॊ लभ्यते जातु केन चित अपि सवेन शरीरेण किम उतान्येन केन चित 52 कव नु ते ऽथय पिता राजन कव नु ते ऽथय पितामहः न तवं पश्यसि तान अथ्य न तवां पश्यन्ति ते ऽपि च 53 न हय एव पुरुषॊ थरष्टा सवर्गस्य नरकस्य वा आगमस तु सतां चक्षुर नृपते तम इहाचर 54 चरितब्रह्म चर्यॊ हि परजायेत यजेत च पितृथेव महर्षीणाम आनृण्यायानसूयकः 55 स यज्ञशीलः परजने निविष्टः; पराग बरह्म चारी परविभक्त पक्षः आराधयन सवर्गम इमं च लॊकं; परं च मुक्त्वा हृथयव्यलीकम 56 सम्यग घि धर्मं चरतॊ नृपस्य; थरव्याणि चाप्य आहरतॊ यदावत परवृत्त चक्रस्य यशॊ ऽभिवर्धते; सर्वेषु लॊकेषु चराचरेषु 57 [वयास] इत्य एवम आज्ञाय विथेहराजॊ; वाक्यं समग्रं परिपूर्णहेतुः अश्मानम आमन्त्र्य विशुथ्धबुथ्धिर; ययौ गृहं सवं परति शान्तशॊकः 58 तदा तवम अप्य अच्युत मुञ्च शॊकम; उत्तिष्ठ शक्रॊपम हर्षम एहि कषात्रेण धर्मेण मही जिता ते; तां भुङ्क्ष्व कुन्तीसुत मा विषाथीः |
1
[vaiṣampāyana] jñātiśokābhitaptasya prāṇān abhyutsikṛkṣataḥ jyeṣṭhasya pāṇḍuputrasya vyāsaḥ śokam apānudat 2 [vyāsa] atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam aśmagītaṃ naravyāghra tan nibodha yudhiṣṭhira 3 aśmānaṃ brāhmaṇaṃ prājñaṃ vaideho janako nṛpaḥ saṃśayaṃ paripapraccha duḥkhaśoka pariplutaḥ 4 [janaka] āgame yadi vāpāye jñātīnāṃ draviṇasya ca nareṇa pratipattavyaṃ kalyāṇaṃ katham icchatā 5 [aṣman] utpannam imam ātmānaṃ narasyānantaraṃ tataḥ tāni tāny abhivartante duḥkhāni ca sukhāni ca 6 teṣām anyatarāpattau yad yad evopasevate tat tad dhi cetanām asya haraty abhram ivānilaḥ 7 abhijāto 'smi siddho 'smi nāsmi kevalamānuṣaḥ ity evaṃ hetubhis tasya tribhiś cittaṃ prasicyati 8 sa prasikta manā bhogān visṛjya pitṛsaṃcitān parikṣīṇaḥ parasvānām ādānaṃ sādhu manyate 9 tam atikrānta maryādam ādadānam asāṃpratam pratiṣedhanti rājāno lubdhā mṛgam iveṣubhiḥ 10 ye ca viṃśativarṣā vā triṃśadvarṣāś ca mānavāḥ pareṇa te varṣaśatān na bhaviṣyanti pārthiva 11 teṣāṃ paramaduḥkhānāṃ buddhyā bheṣajam ādiśet sarvaprāṇabhṛtāṃ vṛttaṃ prekṣamāṇas tatas tataḥ 12 mānasānāṃ punar yonir duḥkhānāṃ cittavibhramaḥ aniṣṭopanipāto vā tṛtīyaṃ nopapadyate 13 evam etāni duḥkhāni tāni tānīha mānavam vividhāny upavartante tathā sāṃsparśakāni ca 14 jarāmṛtyū ha bhūtāni khāditārau vṛkāv iva balināṃ durbalānāṃ ca hrasvānāṃ mahatām api 15 na kaś cij jātv atikrāmej jarāmṛtyū ha mānavaḥ api sāgaraparyantāṃ vijityemāṃ vasuṃdharām 16 sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ bhūtānāṃ paryupasthitam prāptavyam avaśaiḥ sarvaṃ parihāro na vidyate 17 pūrve vayasi madhye vāpy uttame vā narādhipa avarjanīyās te 'rthā vai kāṅkṣitāś ca tato 'nyathā 18 supriyair viprayogaś ca saṃprayogas tathāpriyaiḥ arthānarthau sukhaṃ duḥkhaṃ vidhānam anuvartate 19 prādurbhāvaś ca bhūtānāṃ dehanyāsas tathaiva ca prāpti vyāyāmayogaś ca sarvam etat pratiṣṭhitam 20 gandhavarṇarasasparśā nivartante svabhāvataḥ tathaiva sukhaduḥkhāni vidhānam anuvartate 21 āsanaṃ śayanaṃ yānam utthānaṃ pānabhojanam niyataṃ sarvabhūtānāṃ kālenaiva bhavanty uta 22 vaidyāś cāpy āturāḥ santi balavantaḥ sudurbalāḥ strīmantaś ca tathā ṣaṇḍhā vicitraḥ kālaparyayaḥ 23 kule janma tathā vīryam ārogyaṃ dhairyam eva ca saubhagyam upabhogaś ca bhavitavyena labhyate 24 santi putrāḥ subahavo daridrāṇām anicchatām bahūnām icchatāṃ nāsti samṛddhānāṃ viceṣṭatām 25 vyādhir agnir jalaṃ śastraṃ bubhukṣā śvāpadaṃ viṣam rajjvā ca maraṇaṃ jantor uccācca patanaṃ tathā 26 niryāṇaṃ yasya yad diṣṭaṃ tena gacchati hetunā dṛśyate nābhyatikrāmann atikrānto na vā punaḥ 27 dṛśyate hi yuvaiveha vinaśyan vasumān naraḥ daridraś ca parikliṣṭaḥ śatavarṣo janādhipa 28 akiṃcanāś ca dṛśyante puruṣāś cirajīvinaḥ samṛddhe ca kule jātā vinaśyanti pataṅgavat 29 prāyeṇa śrīmatāṃ loke bhoktuṃ śaktir na vidyate kāṣṭhāny api hi jīrvante daridrāṇāṃ narādhipa 30 aham etat karomīti manyate kālacoditaḥ yad yad iṣṭam asaṃtoṣād durātmā pāpam ācaran 31 striyo 'kṣā mṛgayā pānaṃ prasaṅgān ninditā budhaiḥ dṛśyante cāpi bahavaḥ saṃprasaktā bahuśrutāḥ 32 iti kālena sarvārthānīpsitānīpsitāni ca spṛśanti sarvabhūtāni nimittaṃ nopalabhyate 33 vāyum ākāśam agniṃ ca candrādityāv ahaḥ kṣape jyotīṃṣi saritaḥ śailān kaḥ karoti bibharti vā 34 śītam uṣṇaṃ tathā varṣaṃ kālena parivartate evam eva manuṣyāṇāṃ sukhaduḥkhe nararṣabha 35 nauṣadhāni na śāstrāṇi na homā na punar japāḥ trāyante mṛtyunopetaṃ jarayā vāpi mānavam 36 yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahodadhau sametya ca vyatīyātāṃ tadvad bhūtasamāgamaḥ 37 ye cāpi puruṣaiḥ strībhir gītavādyair upasthitāḥ ye cānāthāḥ parānnādāḥ kālas teṣu samakriyaḥ 38 mātṛpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca saṃsāreṣv anubhūtāni kasya te kasya vā vayam 39 naivāsya kaś cid bhavitā nāyaṃ bhavati kasya cit pathi saṃgatam evedaṃ dārabandhusuhṛd gaṇaiḥ 40 kvāsaṃ kvāsmi gamiṣyāmi ko nv ahaṃ kim ihāsthitaḥ kasmāt kam anuśoceyam ity evaṃ sthāpayen manaḥ anitye priya saṃvāse saṃsāre cakravad gatau 41 na dṛṣṭapūrvaṃ pratyakṣaṃ paralokaṃ vidur budhāḥ āgamāṃs tv anatikramya śraddhātavyaṃ bubhūṣatā 42 kurvīta pitṛdaivatyaṃ dharmāṇi ca samācaret yajec ca vidvān vidhivat trivargaṃ cāpy anuvrajet 43 saṃnimajjaj jagad idaṃ gambhīre kālasāgare jarāmṛtyumahāgrāhe na kaś cid avabudhyate 44 āyur vedam adhīyānāḥ kevalaṃ sa parigraham dṛśyante bahavo vaidyā vyādhibhiḥ samabhiplutāḥ 45 te pibantaḥ kaṣāyāṃś ca sarpīṃṣi vividhāni ca na mṛtyum ativartante velām iva mahodadhiḥ 46 rasāyana vidaś caiva suprayukta rasāyanāḥ dṛśyante jarayā bhagnā nagā nāgair ivottamaiḥ 47 tathaiva tapasopetāḥ svādhyāyābhyasane ratāḥ dātāro yajñaśīlāś ca na taranti jarāntakau 48 na hy ahāni nivartante na māsā na punaḥ samāḥ jātānāṃ sarvabhūtānāṃ na pakṣā na punaḥ kṣapāḥ 49 so 'yaṃ vipulam adhvānaṃ kālena dhruvam adhruvaḥ naro 'vaśaḥ samabhyeti sarvabhūtaniṣevitam 50 deho vā jīvato 'bhyeti jīvo vābhyeti dehataḥ pathi saṃgatam evedaṃ dārair anyaiś ca bandhubhiḥ 51 nāyam atyantasaṃvāso labhyate jātu kena cit api svena śarīreṇa kim utānyena kena cit 52 kva nu te 'dya pitā rājan kva nu te 'dya pitāmahaḥ na tvaṃ paśyasi tān adya na tvāṃ paśyanti te 'pi ca 53 na hy eva puruṣo draṣṭā svargasya narakasya vā āgamas tu satāṃ cakṣur nṛpate tam ihācara 54 caritabrahma caryo hi prajāyeta yajeta ca pitṛdeva maharṣīṇām ānṛṇyāyānasūyakaḥ 55 sa yajñaśīlaḥ prajane niviṣṭaḥ; prāg brahma cārī pravibhakta pakṣaḥ ārādhayan svargam imaṃ ca lokaṃ; paraṃ ca muktvā hṛdayavyalīkam 56 samyag ghi dharmaṃ carato nṛpasya; dravyāṇi cāpy āharato yathāvat pravṛtta cakrasya yaśo 'bhivardhate; sarveṣu lokeṣu carācareṣu 57 [vyāsa] ity evam ājñāya videharājo; vākyaṃ samagraṃ paripūrṇahetuḥ aśmānam āmantrya viśuddhabuddhir; yayau gṛhaṃ svaṃ prati śāntaśokaḥ 58 tathā tvam apy acyuta muñca śokam; uttiṣṭha śakropama harṣam ehi kṣātreṇa dharmeṇa mahī jitā te; tāṃ bhuṅkṣva kuntīsuta mā viṣādīḥ |