|
1
[वैषम्पायन] एवम उक्तॊ भगवता धर्मराजॊ युधिष्ठिरः चिन्तयित्वा मुहूर्तं तु परत्युवाच तपॊधनम 2 किं भक्ष्यं किम अभक्ष्यं च किं च थेयं परशस्यते किं च पात्रम अपात्रं वा तन मे बरूहि पितामह 3 [वयास] अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम सिथ्धानां चैव संवाथं मनॊश चैव परजापतेः 4 सिथ्धास तपॊव्रतपराः समागम्य पुरा विभुम धर्मं पप्रच्छुर आसीनम आथि काले परजापतिम 5 कदम अन्नं कदं थानं कदम अध्ययनं तपः कार्याकार्यं च नः सर्वं शंस वै तवं परजापते 6 तैर एवम उक्तॊ भगवान मनुः सवायम्भुवॊ ऽबरवीत शुश्रूषध्वं यदावृत्तं धर्मं वयास समासतः 7 अथत्तस्यानुपाथानं थानम अध्ययनं तपः अहिंसा सत्यम अक्रॊधः कषमेज्या धर्मलक्षणम 8 य एव धर्मः सॊ ऽधर्मॊ ऽथेशे ऽकाले परतिष्ठितः आथानम अनृतं हिंसा धर्मॊ वयावस्दिकः समृतः 9 थविविधौ चाप्य उभाव एतौ धर्माधर्मौ विजानताम अप्रवृत्तिः परवृत्तिश च थवैविध्यं लॊकवेथयॊः 10 अप्रवृत्तेर अमर्त्यत्वं मर्त्यत्वं कर्मणः फलम अशुभस्याशुभं विथ्याच छुभस्य शुभम एव च 11 एतयॊश चॊभयॊः सयातां शुभाशुभतया तदा थैवं च थैवयुक्तं च पराणश च परलयश च ह 12 अप्रेक्षा पूर्वकरणाथ अशुभानां शुभं फलम ऊर्ध्वं भवति संथेहाथ इह थृष्टार्दम एव वा अप्रेक्षा पूर्वकरणात परायश्चित्तं विधीयते 13 करॊधमॊहकृते चैव थृष्टान्तागमहेतुभिः शरीराणाम उपक्लेशॊ मनसश च परियाप्रिये तथ औषधैश च मन्त्रैश च परायश्चित्तैश च शाम्यति 14 जातिश्रेण्य अधिवासानां कुलधर्मांश च सर्वतः वर्जयेन न हि तं धर्मं येषां धर्मॊ न विथ्यते 15 थशवा वेथ शास्त्रज्ञास तरयॊ वा धर्मपाठकाः यथ बरूयुः कार्य उत्पन्ने स धर्मॊ धर्मसंशये 16 अरुणा मृत्तिका चैव तदा चैव पिपीलकाः शरेष्मातकस तदा विप्रैर अभक्ष्यं विषम एव च 17 अभक्ष्या बराह्मणैर मत्स्याः शकलैर ये विवर्जिताः चतुष्पात कच्छपाथ अन्यॊ मण्डूका जलजाश च ये 18 भासा हंसाः सुपर्णाश च चक्रवाका बकाः पलवाः कङ्कॊ मथ्गुश च गृध्राश च कालॊलूकं तदैव च 19 करव्याथाः पक्षिणः सर्वे चतुष्पाथाश च थंष्ट्रिणः येषां चॊभयतॊ थन्ताश चतुर्थंष्ट्राश च सर्वशः 20 एडकाश्वखरॊष्ट्रीणां सूतिकानां गवाम अपि मानुषीणां मृगीणां च न पिबेथ बराह्मणः पयः 21 परेतान्नं सूतिकान्नं च यच च किं चिथ अनिर्थशम अभॊज्यं चाप्य अपेयं च धेन्वा थुग्धम अनिर्थशम 22 तक्ष्णश चर्मावकर्तुश च पुंश चल्या रजकस्य च चिकित्सकस्य यच चान्नम अभॊज्यं रक्षिणस तदा 23 गणग्रामाभिशस्तानां रङ्ग सत्री जीविनश च ये परिवित्ति नपुंषां च बन्थि थयूतविथां तदा 24 वार्यमाणाहृतं चान्नं शुक्तं पर्युषितं च यत सुरानुगतम उच्छिष्टम अभॊज्यं शेषितं च यत 25 पिष्ट मांसेक्षु शाकानां विकाराः पयसस तदा सक्तु धाना करम्भाश च नॊपभॊज्याश चिरस्दिताः 26 पायसं कृसरं मांसम अपूपाश च वृदा कृताः अभॊज्याश चाप्य अभक्ष्याश च बराह्मणैर गृहमेधिभिः 27 थेवान पितॄन मनुष्यांश च मुनीन गृह्याश च थेवताः पूजयित्वा ततः पश्चाथ गृहस्दॊ भॊक्तुम अर्हति 28 यदा परव्रजितॊ भिक्षुर गृहस्दः सवगृहे वसेत एवंवृत्तः परियैर थारैः संवसन धर्मम आप्नुयात 29 न थथ्याथ यशसे थानं न भयान नॊपकारिणे न नृत्तगीतशीलेषु हासकेषु च धार्मिकः 30 न मत्ते नैव चॊन्मत्ते न सतेने न चिकित्सके न वाग घीने विवर्णे वा नाङ्गहीने न वामने 31 न थुर्जने थौष्कुले वा वरतैर वा यॊ न संस्कृतः अश्रॊत्रिये मृतं थानं बराह्मणे ऽबरह्म वाथिनि 32 असम्यक चैव यथ थत्तम असम्यक च परतिग्रहः उभयॊः सयाथ अनर्दाय थातुर आथातुर एव च 33 यदा खथिरम आलम्ब्य शिलां वाप्य अर्णवं तरन मज्जते मज्जते तथ्वथ थाता यश च परतीच्छकः 34 काष्ठैर आर्थ्रैर यदा वह्निर उपस्तीर्णॊ न थीप्यते तपःस्वाध्यायचारित्रैर एवं हीनः परतिग्रही 35 कपाले यथ्वथ आपः सयुः शवथृतौ वा यदा पयः आश्रयस्दानथॊषेण वृत्तहीने तदा शरुतम 36 निर्मन्त्रॊ निर्व्रतॊ यः सयाथ अशास्त्रज्ञॊ ऽनसूयकः अनुक्रॊशात परथातव्यं थीनेष्व एव नरेष्व अपि 37 न वै थेयम अनुक्रॊशाथ थीनायाप्य अपकारिणे आप्ताचरितम इत्य एव धर्म इत्य एव वा पुनः 38 निष्कारणं सम तथ थत्तं बराह्मणे धर्मवर्जिते भवेथ अपात्र थॊषेण न मे ऽतरास्ति विचारणा 39 यदा थारु मयॊ हस्ती यदा चर्ममयॊ मृगः बराह्मणश चानधीयानस तरयस ते नाम धारकाः 40 यदा षण्ढॊ ऽफलः सत्रीषु यदा गौर गवि चाफला शकुनिर वाप्य अपक्षः सयान निर्मन्त्रॊ बराह्मणस तदा 41 गरामधान्यं यदा शून्यं यदा कूपश च निर्जलः यदा हुतम अनग्नौ च तदैव सयान निराकृतौ 42 थेवतानां पितॄणां च हव्यकव्य विनाशनः शत्रुर अर्दहरॊ मूर्खॊ न लॊकान पराप्तुम अर्हति 43 एतत ते कदितं सर्वं यदावृत्तं युधिष्ठिर समासेन महथ धयेतच छरॊतव्यं भरतर्षभ |
1
[vaiṣampāyana] evam ukto bhagavatā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ cintayitvā muhūrtaṃ tu pratyuvāca tapodhanam 2 kiṃ bhakṣyaṃ kim abhakṣyaṃ ca kiṃ ca deyaṃ praśasyate kiṃ ca pātram apātraṃ vā tan me brūhi pitāmaha 3 [vyāsa] atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam siddhānāṃ caiva saṃvādaṃ manoś caiva prajāpateḥ 4 siddhās tapovrataparāḥ samāgamya purā vibhum dharmaṃ papracchur āsīnam ādi kāle prajāpatim 5 katham annaṃ kathaṃ dānaṃ katham adhyayanaṃ tapaḥ kāryākāryaṃ ca naḥ sarvaṃ śaṃsa vai tvaṃ prajāpate 6 tair evam ukto bhagavān manuḥ svāyambhuvo 'bravīt śuśrūṣadhvaṃ yathāvṛttaṃ dharmaṃ vyāsa samāsataḥ 7 adattasyānupādānaṃ dānam adhyayanaṃ tapaḥ ahiṃsā satyam akrodhaḥ kṣamejyā dharmalakṣaṇam 8 ya eva dharmaḥ so 'dharmo 'deśe 'kāle pratiṣṭhitaḥ ādānam anṛtaṃ hiṃsā dharmo vyāvasthikaḥ smṛtaḥ 9 dvividhau cāpy ubhāv etau dharmādharmau vijānatām apravṛttiḥ pravṛttiś ca dvaividhyaṃ lokavedayoḥ 10 apravṛtter amartyatvaṃ martyatvaṃ karmaṇaḥ phalam aśubhasyāśubhaṃ vidyāc chubhasya śubham eva ca 11 etayoś cobhayoḥ syātāṃ śubhāśubhatayā tathā daivaṃ ca daivayuktaṃ ca prāṇaś ca pralayaś ca ha 12 aprekṣā pūrvakaraṇād aśubhānāṃ śubhaṃ phalam ūrdhvaṃ bhavati saṃdehād iha dṛṣṭārtham eva vā aprekṣā pūrvakaraṇāt prāyaścittaṃ vidhīyate 13 krodhamohakṛte caiva dṛṣṭāntāgamahetubhiḥ śarīrāṇām upakleśo manasaś ca priyāpriye tad auṣadhaiś ca mantraiś ca prāyaścittaiś ca śāmyati 14 jātiśreṇy adhivāsānāṃ kuladharmāṃś ca sarvataḥ varjayen na hi taṃ dharmaṃ yeṣāṃ dharmo na vidyate 15 daśavā veda śāstrajñās trayo vā dharmapāṭhakāḥ yad brūyuḥ kārya utpanne sa dharmo dharmasaṃśaye 16 aruṇā mṛttikā caiva tathā caiva pipīlakāḥ śreṣmātakas tathā viprair abhakṣyaṃ viṣam eva ca 17 abhakṣyā brāhmaṇair matsyāḥ śakalair ye vivarjitāḥ catuṣpāt kacchapād anyo maṇḍūkā jalajāś ca ye 18 bhāsā haṃsāḥ suparṇāś ca cakravākā bakāḥ plavāḥ kaṅko madguś ca gṛdhrāś ca kālolūkaṃ tathaiva ca 19 kravyādāḥ pakṣiṇaḥ sarve catuṣpādāś ca daṃṣṭriṇaḥ yeṣāṃ cobhayato dantāś caturdaṃṣṭrāś ca sarvaśaḥ 20 eḍakāśvakharoṣṭrīṇāṃ sūtikānāṃ gavām api mānuṣīṇāṃ mṛgīṇāṃ ca na pibed brāhmaṇaḥ payaḥ 21 pretānnaṃ sūtikānnaṃ ca yac ca kiṃ cid anirdaśam abhojyaṃ cāpy apeyaṃ ca dhenvā dugdham anirdaśam 22 takṣṇaś carmāvakartuś ca puṃś calyā rajakasya ca cikitsakasya yac cānnam abhojyaṃ rakṣiṇas tathā 23 gaṇagrāmābhiśastānāṃ raṅga strī jīvinaś ca ye parivitti napuṃṣāṃ ca bandi dyūtavidāṃ tathā 24 vāryamāṇāhṛtaṃ cānnaṃ śuktaṃ paryuṣitaṃ ca yat surānugatam ucchiṣṭam abhojyaṃ śeṣitaṃ ca yat 25 piṣṭa māṃsekṣu śākānāṃ vikārāḥ payasas tathā saktu dhānā karambhāś ca nopabhojyāś cirasthitāḥ 26 pāyasaṃ kṛsaraṃ māṃsam apūpāś ca vṛthā kṛtāḥ abhojyāś cāpy abhakṣyāś ca brāhmaṇair gṛhamedhibhiḥ 27 devān pitṝn manuṣyāṃś ca munīn gṛhyāś ca devatāḥ pūjayitvā tataḥ paścād gṛhastho bhoktum arhati 28 yathā pravrajito bhikṣur gṛhasthaḥ svagṛhe vaset evaṃvṛttaḥ priyair dāraiḥ saṃvasan dharmam āpnuyāt 29 na dadyād yaśase dānaṃ na bhayān nopakāriṇe na nṛttagītaśīleṣu hāsakeṣu ca dhārmikaḥ 30 na matte naiva conmatte na stene na cikitsake na vāg ghīne vivarṇe vā nāṅgahīne na vāmane 31 na durjane dauṣkule vā vratair vā yo na saṃskṛtaḥ aśrotriye mṛtaṃ dānaṃ brāhmaṇe 'brahma vādini 32 asamyak caiva yad dattam asamyak ca pratigrahaḥ ubhayoḥ syād anarthāya dātur ādātur eva ca 33 yathā khadiram ālambya śilāṃ vāpy arṇavaṃ taran majjate majjate tadvad dātā yaś ca pratīcchakaḥ 34 kāṣṭhair ārdrair yathā vahnir upastīrṇo na dīpyate tapaḥsvādhyāyacāritrair evaṃ hīnaḥ pratigrahī 35 kapāle yadvad āpaḥ syuḥ śvadṛtau vā yathā payaḥ āśrayasthānadoṣeṇa vṛttahīne tathā śrutam 36 nirmantro nirvrato yaḥ syād aśāstrajño 'nasūyakaḥ anukrośāt pradātavyaṃ dīneṣv eva nareṣv api 37 na vai deyam anukrośād dīnāyāpy apakāriṇe āptācaritam ity eva dharma ity eva vā punaḥ 38 niṣkāraṇaṃ sma tad dattaṃ brāhmaṇe dharmavarjite bhaved apātra doṣeṇa na me 'trāsti vicāraṇā 39 yathā dāru mayo hastī yathā carmamayo mṛgaḥ brāhmaṇaś cānadhīyānas trayas te nāma dhārakāḥ 40 yathā ṣaṇḍho 'phalaḥ strīṣu yathā gaur gavi cāphalā śakunir vāpy apakṣaḥ syān nirmantro brāhmaṇas tathā 41 grāmadhānyaṃ yathā śūnyaṃ yathā kūpaś ca nirjalaḥ yathā hutam anagnau ca tathaiva syān nirākṛtau 42 devatānāṃ pitṝṇāṃ ca havyakavya vināśanaḥ śatrur arthaharo mūrkho na lokān prāptum arhati 43 etat te kathitaṃ sarvaṃ yathāvṛttaṃ yudhiṣṭhira samāsena mahad dhyetac chrotavyaṃ bharatarṣabha |